Асыввыв Европаса шыльыдін

Тэчас да артманног. Асыввыв Европа абу гӧраяса, кыдз рытыввылыс, тані шыльыдін. Союзлӧн пӧшти став Европаладор юкӧныс куйлӧ тайӧ шыльыдінас. Гӧра мусюръяс кыпӧдчӧны сӧмын доръясті: асыввылас — Урал гӧраяс, лунвылас — Крым да Кавказ гӧраяс. Ачыс шыльыдіныс шусьӧ Асыввыв Европасаӧн. Но шыльыдіныслӧн веркӧсыс сӧмын этшаниклаын тшӧтшкӧс да шыльыд, унджыклаас тайӧ шыльыдінас эмӧсь кыпалӧмъяс да ляпкалӧмъяс, но тайӧ кыпалӧмъясыслӧн медся ыджыд джудждаыс океан веркӧссянь абу вылынджык 400 м-ысь.
Мулӧн шыльыдлуныс висьтавсьӧ сійӧн, мый му пластъясыс зэв нин важся кадъяссянь тані куйлӧны водса ногӧн да сӧмын некымынлаын паджсьӧмаӧсь муткыръясӧ. Асьныс пластъясыс кызвыннас тэчсьӧны зэв важся, чорыд неджӧг изсикасъясысь. Кристалл сяма изсикасъяс петӧны эрдӧ сӧмын рытыв-войвылын (Кола кӧджын да Каръялаын, мӧд ногӧн кӧ, Еджыд саридз, Ладога ты да Онега ты костса мутасын) да лунвылын Днестр ю да Азов саридз войвыв вадор костын). Сэтшӧм артмӧмторъясыс, кыдзи Асыввыв Европаса шыльыдін, кӧні подулас куйлысь кристалл сяма изсикасъяссӧ водса нога некымын пластӧн вевттьӧмаӧсь важся неджӧг изсикасъяс, геологъяс шуӧны плитаясӧн, а веркӧсӧ петысь массивнӧй кристалл сяма изсикасъяслысь эрдалӧминъяссӧ — щитъясӧн. Асыввыв Европаса шыльыдін лоӧ плитаӧн. Рытыв-войвылас кристаллъяс эрдалӧминыс (выступыс) шусьӧ Балтика щитӧн (сійӧ нюжалӧ и водзӧ рытыввылӧ, Суоми муӧ да асыввыв Швед муӧ); лунвылас кристаллъяс эрдалӧмыс шусьӧ Азов-Подолье щитӧн. Чорыд неджӧг изсикасъяс улын, кодъясысь тэчсьӧма веркӧсас Асыввыв Европаса плитаыс, быдлаын торъя джудждаясын сідзжӧ куйлӧны кристалл сяма изсикаъяс. Щитъяс — сійӧ му кышлӧн медся важъя юкӧнъяс, кодъяс пӧшти эз пыравлыны саридз улӧ. Плитаыс жӧ му олӧм торъя периодъясӧ то кыптывліс, то лэччывліс, да сы вылын вочасӧн вежласисны саридзыс косінкӧд; но саридзыс тані некор эз вӧвлы зэв джуджыдӧн. Сувтса ногӧн кыпалӧмъяс да лэччылӧмъяс дырйи артмывлісны шлювдӧдъяс, сы вӧсна кӧнсюрӧ плитаыслӧн ӧти юкӧн лолывлі вылынджык мӧдсьыс, орччасьыс.
Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн ӧнія кадся рельефыс кызвыннас артмис сійӧ вежласьӧмъяснас, кодъясӧс ещӧ ёна на важся кадын вӧлі вӧчӧма шлювдӧдъясӧн да аслыныс ковтысъяссӧ джудждӧдысь юяс уджӧн.
Веркӧсса вайӧсъяс. Важся рельефыс да сійӧс артмӧдысь чорыд неджӧг изсикасъясыс бӧрынджыксӧ вӧлі вевттьысьӧмаӧсь Асыввыв Европаса шыльыдін пӧшти став кузялаыс артмӧм серти сёрсяджык небыд вайӧсъясӧн; чорыд изсикаъясыс петӧны вайӧсъяс улысь унджыкысьсӧ ю вадоръяс пӧлӧн (шуам, Жигули гӧраясса извесьт изъяс Волга веськыд вадорын неуна вылынджык Куйбышевсянь).
Веркӧсса вайӧсъяс артмисны кык сикас туйӧн: 1) кыдзи результат зэв паськыда кыссян йи  уджлӧн, коді коркӧ вевттьыліс шыльыдінлысь рытыв-войвывсӧ, ыджыдджык юкӧнсӧ, да 2) саридзьясӧн пуктӧмъясысь (отложениеясысь), кодъяс (мореясыс) не ёна важӧн на тупкылісны шыльыдін торъя юкӧнъяссӧ.
Йизьылан период да кыссян йиӧн пуктӧмъяс (отложениеяс). Миянлы матынджык геологияса эпохаӧ Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн рытыввыв юкӧныс, кыдзи и орчча Немеч шыльыдіныс да дзоньнас став Рытыв-Войвыв Европаыс, вӧлі пасьтасьӧма вывті ыджыд йи вевттьӧдӧн. Тайӧ гигант кодь кыссян йиыслӧн центрыс вӧлі Скандинав кӧджын.
Сэсянь йи визувлыс муніс асыв-лунвылӧ, ӧнія Суоми му кузя, вевттьыліс шыльыдінлысь став рытыв-войвывсӧ да шӧр юкӧнсӧ. Сылӧн лунвыв вежтасыс мунліс Житомирсянь Кременчуг вылӧ, вомӧнавліс Днепр юсӧ да Полтава пыр мунліс войвылӧ, Брянсксянь рытыввывті Тулалань. Тасянь бара бергӧдчыліс лунвылӧ да асыв-лунвылӧ, воліс пӧшти Сталинградӧдз да, войвылӧ бергӧдчӧмӧн, вомӧнавліс Волгаӧс Горькӧйсянь да Сура ю вомдорсянь асыввывті. Водзӧ йи визувлӧн границаыс мунліс асыввылӧ — асыв-войвылӧ Перымлань да водзӧ асыв-войвывлань, кӧні Скандинав  йи визув ӧтлаасьліс Урала-Тимана йи визувкӧд, кодлӧн центрыс куйліс Войвыв Уралын, а асыввыв дорыс воліс Об юӧдз. Тадзӧн, Скандинав йи визув кыклаті, сэті, кыті ӧні мунӧны Днепрлӧн да Донлӧн ковтысъясыс, лэччыліс кывъясӧн ылӧ лунвылӧ, тайӧ юяс костысь вывтассӧ шӧрас кольӧмӧн. Кӧть и ньӧжйӧник, но век жӧ мунысь йиыс дзикӧдз вежис шыльыдіныслысь веркӧссӧ. Рытыв-войвылын сійӧ шыльӧдіс веркӧссӧ, гӧгрӧстіс да мольӧдіс кыртаясӧс, нуӧдіс на вылын зэв уна параллель нога визьяс да гирскӧм туйяс. Водзӧ лунвывлань сійӧ вевттис шыльыдінсӧ сёй да лыа пуктӧмъясӧн (отложениеясӧн) да колис сы вылын зэв уна валунъяс — быдсяма ыджда изъяс; тайӧ изъяссӧ вӧлі вайӧма йиӧн Скандинавия да Суоми ылі обласьтъясысь; уна изъяс вылын ӧнӧдз на колины быглясьӧмыслӧн колясъяс — гирскӧм туйяс. Войвылын валунъяс мукӧддырйи паныдасьлӧны сы мында, мый ёна падмӧдісны му вӧдитӧмлы.
Сэні, кытчӧдз кыссян йиыс медбӧрті воӧдчӧма, йиыс аснас вайӧм изъяссьыс, лыасьыс, сёйсьыс да валунъяссьыс вӧчаліс нӧрыс лёдзьяс — помса (конечнӧй) моренаяс. Кыссян йилӧн водзӧ мунӧмыс да бӧрыньтчылӧмыс вӧлі эз ӧтчыд. Этша вылӧ вӧлі кык йизьылӧм, да быдысьӧн наысь колины асланыс помса моренаяс, кодъяс ӧні мунӧны лёдзьясӧн Асыввыв Европаса шыльыдін став рытыв-войвыв юкӧн кузяыс да артмӧдӧны сійӧ рельефлысь тӧдчана юкӧн.
Кор йиыс бӧрыньтчис, сыӧн вайӧм лыаяссӧ да сёйсӧ мыськисны да разӧдісны шоръяс да юяс, кодъяс артмисны йи сылӧмсьыс, а бӧрыннас ещӧ найӧс тӧлӧдіс тӧв да тайӧ сёйыс да лыаыс вевттис аснас и сійӧ юкӧнъяссӧ, кытчӧясӧ ачыс ледникыс эз волы, мӧд ногӧн кӧ, пӧшти шыльыдін став лунвылыс Крым да Кавказ гӧраясӧдз. Йиӧн пуктӧмъяслӧн тайӧ поснявлӧм юкӧнторъясыс артмӧдісны сідз шусяна лёсс — аслыспӧлӧс изсикас, коді артмӧма медсясӧ бус кодь посни пызя сёйӧдысь (суглинокысь). Та вӧсна сійӧ кокниа нусьӧ ваӧн (размывайтсьӧ).
Морена лёдзьяс водзвылын йизьылӧм бӧрся шоръяс пукталісны уна лыа, коді и ӧні на вевттьӧ гырысь эрдъяс Припять, Днепр, Ока, Цна да мукӧд юясса ковтысъяс кузя. А морена лёдзьяскостса нёптовъясын да лунвывланьын насянь кольӧмаӧсь уна быдсикас ыдждаа да формаа тыяс.
Саридзын пуктӧмъяс (отложениеяс). Кыссян йиыс бӧрыньтчӧм бӧрын нин Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн юкӧныс вӧлі саридз улын, торйӧн кӧ: войвыв юкӧныс вӧлі вевттьысьӧма Войвыв Йиа океанса ваясӧн, асыв-лунвыв юкӧныс — Каспи саридз ваясӧн, коді сэки вӧлі ёна ыджыдджык.
Войвыв Йиа океан сэки вӧлі ӧтлаасьӧ Атлантика океанкӧд ӧнія Еджыд да Балтика саридзьяс пыр; тайӧ ӧтлаасьлӧмыслӧн колясъясыс лоӧны Ладога да Онега тыяс. Асыв-войвылас саридзыс вель ёна нуис (мыськис) кыссян йиӧн пуктӧмъяссӧ. Асыв-лунвылас Каспи саридз бӧрыньтчӧм бӧрын колины лыа да сёй пуктӧмъяс, кодъяс йиджтысьӧмаӧсь совъясӧн да кӧні уна эм ещӧ и ӧні на Каспи саридзын олысь моллюскъяслӧн ракпаньяс. Каспибердса шыльыдінлӧн ыджыдджык юкӧныс куйлӧ океан ва веркӧсысь улынджык. Сылӧн веркӧсыс мукӧдлатіыс абу жӧ шыльыд, да лыа увалъяс костъясас эмӧсь солончакъяс да сола тыяс.

Визувтысь валӧн удж. Сы бӧрын, кор Асыввыв Европаса шыльыдіныс мездысис сійӧс вевттьысь йисьыс да саридзьяссьыс, заводитчис сылӧн веркӧсыс вежсьыны визувтысь ваяс уджӧн. Юяс, кодъяс ещӧ вӧвліны и кыссян йи волытӧдз, вочасӧн бара писькӧдісны аслыныс воргаяс первой веркӧсса вайӧсъясас, а бӧрынас и вайӧсъясӧн вевттьӧм подув изсикасъясас. Тадзӧн артмӧм ю ковтысъясыс вӧчисны шыльыдін рельефсӧ унапӧлӧсджыкӧн. Лунвылын, лёссӧ ваӧн кокньыдджыка кодйӧм да нуӧм вӧсна, юясса ковтысъяс дінӧ ӧтлаасисны ещӧ уна сёнъяс да кырӧминъяс, кодъяс артмисны веркӧссӧ тувсов ваясӧн да зэръясӧн кодйӧмысь. Та бӧрын и лои шыльыдіныслӧн ӧнія видыс, кӧні дзик шыльыд местаясыд паныдасьлӧны оз зэв тшӧкыда.

Рельефлӧн типъяс. Тадзӧн рельеф сям сертиыс да сійӧ артмигӧн гӧгӧртас сертиыс Асыввыв Европаса шыльыдін торъялӧ нёль пельӧ: 1) рытыв-войвывса (Кола кӧдж да Каръяла), кӧні рельеф артмӧмас медыджыд рольсӧ ворсіс кыссян йилӧн пазӧдлана (разрушительнӧй) уджыс; 2) шӧрса (мӧд ногӧн кӧ, став коляс мутасыс лёсс паськалан войвыв вежтасӧдзыс), кӧні кыссян йи ужыслӧн вӧлі нин выльсӧ лӧсьӧдан сям; 3) лунвывса, кӧні рельеф артмӧмас медыджыд рольсӧ ворсісны визувтысь ваяс, да 4) асыв-лунвывса, кӧні визувтысь ваясыс зэв этша, да рельефыс медся ӧтсяма да медомӧля торъявлӧма.
Рытыв-войвывса юкӧныс эм медся тӧдчана кыссян йи бӧрся рельеф. Тані быдлаын тыдалӧны йилӧн пазӧдлӧм-кисьтӧм туйясыс. Кыссян йиӧн пуктӧмъяс тані этша. Куш кыртаяс петӧны веркӧсас, найӧ тшӧкыда абу вевттьысьӧмаӧсь весиг вӧсньыдик мусин слӧйнас. Лыдтӧм гуранъяс тырӧмаӧсь ваӧн да артмӧдісны зэв уна тыяс, гӧпъяс, кодъяс ӧтлаасьӧны мӧда-мӧдныскӧд коська юясӧн; тыясыслӧн туйвизьыс — рытыввывсянь асыв-лунвылӧ, а гуранъяслӧн артмӧмыс урчитӧма важся рельефнас, коді вӧвлі ещӧ йизьылан эпохаӧдзыс на.
Шӧр юкӧныс, коді ӧтлаасьӧ кыссян йиӧн пуктӧмъяс районкӧд, эм сідз шусяна моренаа рельеф. Тані кыссян йиыс эз сы мында жугӧд, мында пукталіс жуглалӧмторъяссӧ, кодъясӧс сійӧ вайис войвывсянь. Веркӧсыс тані кызвынсӧ мылькъяса (холмистӧй). Мылькъясыс (нӧрысъясыс) да веретяясыс торъялӧны мӧда-мӧдсьыс гуранъясӧн, кӧні куйлӧны быдсяма формаа тыяс, кӧні гӧгрӧс, кӧні кузьмӧс. Юясыс ӧтлаавлӧны сійӧ тыяссӧ сук везйӧн. Но мукӧддырйи нӧрыса местаяскӧд ӧттшӧтш паныдасьлӧны и шыльыд эрдъяс.
Коймӧд, лунвыв юкӧныс ӧтлаасьӧ лёсс паськалӧм районкӧд да кызвыннас шыльыд сяма. Лунвыв юкӧнлӧн сёнъя шыльыдінса рельеф. Тані шыльыд сямыс торкавсьӧ сӧмын ю ковтысъясса крут пӧкатъясӧн, сёнъясӧн да балкаясӧн, кодъяс вундалӧны шыльыдінсӧ быд нырвизьын.
Нёльӧд, асыв-лунвыв юкӧныс ӧтлаасьӧ сійӧ районкӧд, коді войдӧр вӧлі Каспи саридз пыдӧсӧн. Тайӧ юкӧныс медся шыльыд рельеф, кӧні визувтысь ваяслӧн уджыс медся омӧля тӧдчӧ, но сы пыдди кӧнсюрӧ ёнджыка заводитчӧ тӧдчыны тӧвлӧн уджыс, коді лыаясысь артмӧдӧ подков сяма нӧрысъяс — барханъяс.

Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн рельеф. Сідзӧн, вывтасъясыс войвыв юкӧнас медсясӧ тэчсьӧны морена веретяясысь. Татчӧ оз пыр сӧмын джуджыд кристалл сяма массив Кола кӧдж рытыв-войвылын, кӧні Хибин гӧраяс кыпӧдчӧны 1240 м-ӧдз, да асыв-войвылын неджуджыд (медвылыс чутыс 310 м) важся Тиман кряж, коді мунӧ Печӧра ю рытыввывті да водзӧ нюжалӧ Каня кӧджын.
Кола кӧджлӧн рытыввыв юкӧныс эз ӧтчыд кыптывлы да лэччывлы, сійӧс мыськывлісны ваяс да шыльӧдлісны кыссян йияс. Сы вӧсна чорыд изсикасъяса вывтасъясыс лоины купол кодьӧсь. Уна татшӧм вывтасъясыс и артмӧдӧны Хибинъяс. Тиман кряж тэчсьӧма важся (древньӧй) неджӧг изсикасъясысь да сідзжӧ ёна киссьӧма.
Асыввыв Европаса шыльыдінын морена веретяяс пӧвстын гырысьджыкыс кык: Валдай да Смоленск-Мӧскуа.
Валдай веретя (321 м) куйлӧ Волга да Даугава ю йывъясын. Тасянь сійӧ водзӧ мунӧ асыв-войвылӧ да рытыв-лунвылӧ. Асыв-войвылас сыысь торъялӧ куим вож: ӧти — Ладога да Онега тыяс костын, мӧд — Онега ты да Онега ю костын, коймӧдыс — Еджыд саридзса Мозын губалань. Валдай веретялӧн нюжалӧмыс мунӧ Минсклань да водзӧ Польшаӧ да Немеч муӧ. Валдай веретя лоӧ медшор ва юкан визьӧн Асыввыв Европаын; сэсянь заводитчӧны Балтика, Каспи да Сьӧд саридзьяслӧн зэв гырысь юяс. Валдай веретя пӧлӧн жӧ, медсясӧ сысянь лунвывланьын, куйлӧны медся уна йизьылӧмбӧрся тыяс.
Мӧд, лунвывсаджык морена веретя — Смоленск-Мӧскуа (283 м). Рытыввылас Минск дінын сійӧ сибалӧ Валдай веретя дінӧ, асыв-войвылас Шӧрвыв увалъяс дінӧ — вель уна неджуджыд (260 м) да тшӧтшкӧс вывтасъяс дінӧ, кодъяс кыссьӧны оръявлӧмӧн асыв-войвывлань Урал гӧраясӧдз. Войвыв увалъяс эм сідзжӧ тӧдчана ва юкан визь Войвыв Йиа океан да Каспи саридз бассейнъяс костын.
Шыльыдін лунвыв юкӧнас мунӧны вель уна вывтасъяс, кодъяс нюжалӧмаӧсь меридианъяс пӧлӧн, войвывсянь лунвылӧ, да торъялӧмаӧсь увтасъясӧн — ю ковтысъясӧн: Днепр, Дон, Ока да Волга ковтысъясӧн. Тайӧ вывтасъяс пытшкас шӧр места босьтӧ Шӧр Роч вывтас (309 м), коді мунӧ пӧшти Асыввыв Европаса шыльыдін лунвыв юкӧн шӧрӧдыс. Сійӧ заводитчӧ Валдай веретясянь лунвывланьын да, вочасӧн паськалӧмӧн, нюжалӧ пӧшти 1300 км кузя Донец юӧдз, кӧні сы дінӧ ӧтлаасьӧ Донец кряж (361 м). Шӧр Роч вывтасыс вӧлі ещӧ йизьывлытӧдзыс на, да сы вӧсна лунвылӧ мунігӧн кыссян йиыс вывтассӧ кытшовтіс ӧтар-мӧдартіыс Днепр да Дон ю ковтысъясті. Асыввыв бокъясыс ёнджыка крутӧсь; рытыввывсаясыс лэччӧны ньывка.
Донец кряж эм важся кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяслӧн коляс. Сійӧ нюжалӧма рытыв-войвывсянь асыв-лунвывлань да эм гыакодь плато, коді тэчсьӧма чорыд изсикасъясысь: извесьт изйысь, лыа изйысь, сланечьясысь. Чорыд изсикасъясас пыдӧ кодйысьӧмаӧсь юяслӧн ковтысъяс. Донец кряж озыр из шомӧн, солӧн, эм сэн сідзжӧ и кӧрт да рӧма (цветнӧй) металлъяс.
Шӧр Роч вывтассянь рытыввылын куйлӧ Днепр увтас, а сы сайын Волынь-Подолье вывтас (418 м), коді аслас асыввыв юкӧннас тэчсьӧма кристалл сяма изсикасъясысь, — Азово-Подолье щитлӧн юкӧн. Днепр ковтыслӧн улыс юкӧныс торйӧдӧ Подолье вывтасысь щитыслысь мӧд юкӧнсӧ — Азовдор вывтас. Сэні, кӧні Днепрлӧн визулыс орӧдӧ кристалл сяма массивсӧ, либӧ сідз шусяна Изъя веретясӧ, сэні Днепр вылын вӧліны коськъяс; ӧні Днепр вомӧн гидроэлектростанцияса плӧтина вӧчӧм бӧрын сійӧ коськъясыс лоины ва улын.
Шӧр Роч вывтассянь асыввывланьын куйлӧ Ока-Дон увтас. Тайӧ увтас кузяыс сідзжӧ ылӧ лунвылӧ лэччыліс кыссян йиыс; зэв гырысь местаяс тані вевттьысьӧмаӧсь лыаӧн, кодӧс вайисны кыссян йиувса шоръяс.
Днепрдор да Ока-Дон увтасъясыс лунвылын ӧтлаасьӧны Сьӧдсаридздор увтаскӧд, коді куйлӧ Сьӧд да Азов саридзьяс пӧлӧн асыввылас Ставрополь платоӧдз.
Ока-Дон увтасысь асыввылынджык кыпалӧ Волгадор вывтас, коді босьтӧ Волгалысь став веськыдладорсӧ Горькӧйсянь Сталинградӧдз. Сійӧ сідзжӧ ньывка лэччӧ рытыввылас, Дон ю ковтысӧ, да крута орӧ Волгалань, сылысь веськыд, джуджыд берегсӧ артмӧдӧмӧн. Асыввыв выступыс Самара лукаын шусьӧ Жигули гӧраясӧн (371 м). Лунвылас Волгадор вывтас вуджӧ ляпкыдджык да векни веретяӧ — Ергениӧ (190 м). Ергени мунӧ лунвылӧ Маныч ю ковтысӧдз 350 км кузя.
Ещӧ водзӧ асыввылӧ, Волга сайын, кыпалӧ Уралдор вывтас, коді вочасӧн кыпалӧ Ураллань. Сылӧн медся джуджыд юкӧныс — Ӧтласа Сырт (650 м). Кыссян йиӧн пуктӧмъясыс тані абуӧсь, но уналаын матӧ веркӧсас локтӧны извесьт изъяс да гипс, кӧні паныдасьлӧны карст кодь овланторъяс (вошысь юяс, буждӧдъяс, му горсъяс).
Шыльыдінлысь асыв-лунвывсӧ босьтӧ Каспидор увтас. Сылӧн бура ыджыд юкӧн куйлӧ океан веркӧсысь улынджык (26 м-ӧдз). Рытыввылас Каспидор увтас ӧтлаасьӧ Сьӧдсаридздор увтаскӧд — Кума-Маныч лайковкӧд, коді мунӧ Ергени да Ставрополь плато костті.

Дорӧсас кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.

Асыввыв Европаса шыльыдінӧс лунвылын да асыввылын вежтасалысь (ограничивайтысь) гӧра мусюръяс торъялӧны плитаысь сійӧн, мый наын му кышлӧн пластъясыс оз куйлыны водса ногӧн, а чукӧртӧма муткыръясӧ (видзӧд 24 лист бокысь 9-ӧд серпас).
Щитъяс да плитаяс эмӧсь му кышлӧн важсяджык юкӧнъяс. Тайӧ — чорыд (жёсткӧй) глыбаяс, кодъяс сэтшӧма чорзьӧмаӧсь, мый вермӧны сӧмын потласьны да вешъясьны потласьӧмъястіыс улӧ да вылӧ, но оз вермыны паджсьыны муткыръясӧ. Но плитаяс доръясын куйлӧны сэтшӧм юкӧнъяс, кӧні муыслӧн кышыс нюдзджык (пластичнӧйджык). Тайӧ юкӧнъясас, кодъяс шусьӧны геосинклинальясӧн, и артмӧны бокисянь личкигӧн гӧра муткыръяс — мусюръяс. Му историяын вӧлі кымынкӧ период, кор муніс гӧра муткыръяслӧн артмӧмыс. Сы вӧсна эмӧсь гӧраяс важсяджыкӧсь дай томджыкӧсь. Важся гӧраяс ёнджыка киссьӧмаӧсь; сы вӧсна найӧ ляпкыдджыкӧсь да налӧн абуӧсь ёсь гребеньяс да йывъяс (вершинаяс). Сёрӧнджык артмӧм гӧраясыс джуджыдджыкӧсь да налӧн рельефыс ёнджыка юкласьӧма. Му история кутшӧмкӧ ӧти эпохаын артмысь гӧра мусюръяс овлӧны унджыкысьсӧ йитӧмаӧсь муткыръяс ӧти паськыд системаӧ. Миян Крым да Кавказ гӧраяс, кодъяс артмисны муткыръяс артман медся бӧръя эпохаас, сідз шусян альпъяс эпохаӧ, лоӧны сӧмын юкӧнӧн гӧра муткыръяс паськыд системаын, коді мунӧ рытыввылӧ Европа став континент кузялаыс (Альпъяс, Карпатъяс, Балканъяс), а асыввылас водзӧ мунӧны Азияӧ (Копетдаг, Памир-Алай, Гиндукуш, Гималаяс).
Урал гӧраяс артмисны водзджык, муткыръяс артман воддза эпохаас, сідз шусяна герцин эпохаын. Найӧ сідзжӧ эмӧсь муткыръяс паськыд системалӧн юкӧн, коді ӧтарсяньыс мунӧ Выль Му вылӧ, мӧдарсяньыс — Азияын, — Казахстан пыр Тяньшаньӧ да водзӧ Рытыввыв Китайӧ.
Гӧра муткыръяслӧн чужӧмыс да артмӧмыс пыр мунӧ вулкан сяма овланторъясӧн: вулканъяс артмӧмӧн, му веркӧс вылас сылӧм магма изсикасъяс петӧмӧн, а сідзжӧ мувӧрӧмъясӧн. Сы вӧсна и миян кадын мувӧрӧмъясыс мунӧны гӧра муткыръяс дінын, кодъяслӧн артмӧмыс абу на помасьӧма (СССР Европаладор юкӧн лунвылын — Кавказын да Крымын, Азияладор юкӧнас — Шӧр Азияын, Байкалдорын).

Крым гӧраяс. Крым гӧраяс босьтӧны Крым кӧджлысь лунвыв юкӧнсӧ, кӧні найӧ мунӧны рытыв-лунвывсянь асыв-войвывлань кузьтанас 150 км да пасьтанас 35 км. Рытыввыв юкӧнас найӧ артмӧдӧны куим параллель нога веретя, кодъяс торъялӧны продольнӧй сьӧртасъясӧн. Медся джуджыд лунвыв веретяыс неуна джуджыдджык 1500 м-ысь (Роман-Кош — 1543 м), мукӧд кык веретяыс тӧдчымӧн ляпкыдджыкӧсь.
Крым гӧраяслӧн лунвыв веретяыс эм гӧра муткырлӧн ӧти — войвыв джынйыс. Мӧдыс — лунвыв джынйыс — ыджыд шлювдӧд бӧрын лэччис улӧ, Сьӧд саридзса джуджыд шлювдӧд нёптолӧ.

Кавказ гӧраяс. Кавказ гӧраяс куйлӧны венӧрын Сьӧд да Каспи саридзьяс костын да нюжалӧны рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ. Налӧн кузьтаыс веськыд визьӧд 1300 км да пасьтаыс 200 км-ӧдз. Кавказ гӧраяс тэчӧма Ыджыд мусюрысь, коді зэв джуджыд, вевттьысьӧма шӧр юкӧнас лымйӧн да йиясӧн да кодлӧн йывъясыс кайӧны 5000 м сайӧ, да кымынкӧ ляпкыдджык мусюръясысь, кодъяс пиын мукӧдыс мунӧны параллель ногӧн Ыджыд мусюрыслы, мукӧдыс вожалӧны сысянь пельӧс артмӧдӧмӧн.
Кавказ мусюрын зэв этша вуджанінъяс, да и найӧ куйлӧны зэв вылын (2500–2800 м). Тайӧ зэв ёна сьӧктӧдӧ хребет вомӧн ветлӧмсӧ. Медся тӧдса вуджанінъясыс — Креста, Мамисон да Клухор.
Кавказ мусюрсянь лунвылын куйлӧ гӧраӧсь Кавказсай му. Сійӧ тэчӧма джуджыд Армян кыптӧдысь (2000 м-ӧдз), кодӧс вевттьӧмаӧсь веркӧс вылас визувтӧм вулкан помысь артмӧм изсикасъяс; рытыв-войвылын да асыв-войвылын Армян кыптӧдсӧ кытшалӧма мусюръясӧн; мукӧд мусюръясыс мунӧны кыптӧд асыввыв дорӧдыс рытыв-войвывсянь асыв-лунвылӧ, кыдзи и Ыджыд Кавказ мусюрыс. Кыптӧд вылас сідзжӧ эмӧсь кусӧм вулканъяс; на пиысь СССР пышкын медся джуджыдыс Алагез (4095 м). Кусӧм вулканъяс эмӧсь и Ыджыд Кавказ мусюрас. Кавказлӧн медся тӧдчана йывъясыс — Эльбрус (5629 м) да Казбек (5043 м) — сідзжӧ кусӧм вулканъяс.
Гӧраӧсь Кавказсай йитчӧ Ыджыд Кавказ мусюрса шӧр юкӧныскӧд Сурам мусюрӧн; мусюрсяньыс рытыввылӧ да асыввылӧ куйлӧны шлювдӧдъясӧн артмӧдӧм увтасъяс — Рион да Кура. Рытыввылас Рион увтас водзӧ нюжалӧма Сьӧд саридзса шлювдӧдӧн артмӧм лайколӧ, а асыввылас Кура увтас — Каспи саридз лунвыв юкӧнса шлювдӧдӧн артмӧм лайколӧ.

Урал гӧраяс. Урал гӧраяс кыпалӧны Европа да Азия вежтасын. Налӧн кузьтаыс воӧ 2500 км-ӧдз, а пасьтаыс — 50 км-сянь войвылас да 150 км-ӧдз лунвылас. Урал гӧраяс лыдӧ пырӧны уна кузь да дженьыд мусюръяс, кодъяс нюжалӧмаӧсь меридианъяс кузя войвывсянь лунвылӧ. Урал гӧраяс ёна важджыкӧсь Кавказ серти. Сы вӧсна найӧ ёна дырджык киссисны, пазавлісны да судтаыс налӧн абу джуджыд. Медся джуджыд гӧра йывъясыс оз кыпавны 1900 м-ысь вылӧ. Войвыв да лунвыв юкӧнъясыс джуджыдджыкӧсь (Войвыв Уралын Нарӧда Из — 1875 м, лунвыв Уралын Ямантау — 1639 м), шӧр юкӧныс Ураллӧн тӧдчымӧн ляпкыдджык. Став Уралыслӧн шӧркодь джудждаыс абу вылынджык 500 м-ысь. Волысьӧм-ветлӧм боксянь Уралын некутшӧм сьӧкыдторъяс оз паныдасьлыны. Кавказысь торъялӧм вылӧ сійӧс важӧн нин вомӧналісны войдӧрджыксӧ грунт туйяс, а бӧрынас рельса туйяс.
Кыдзи важся гӧрааин Урал зэв озыр быдсяма мупытшса перъянторъясӧн, торъя нин кӧрт рудаясӧн; таысь кындзи Уралын эм ыргӧн, зарни, платина, из шом, дона изъяс.
Уралсянь рытыв-войвылын вожалӧ неджуджыд Пай-Хой мусюр, коді водзӧ мунӧ Вайгач да Выль Му діяс вылӧ.