Урал гӧраяссянь лунвылын Урал медбӧръя отрогъяс да Каспи саридз костын Асыввыв Европаса шыльыдін ӧтлаасьӧ ещӧ на ыджыдджык шыльыдінкӧд, коді нюжалӧ рытыввывсянь асыввылӧ — Уралсянь Енисей юӧдз да войвывсянь лунвылӧ — Войвыв Йиа океансянь джуджыд гӧра мусюръясӧдз, кодъяс торйӧдӧны тайӧ шыльыдінсӧ Азия Шӧр да Иран тшӧтшкӧс вывтасъясысь. Шыльыдіныслӧн войвыв юкӧныс шусьӧ Рытыввыв Сибырса увтасӧн, а лунвыв юкӧныс — Арала-Каспиа либӧ Туран увтасӧн. Найӧс юкӧ неджуджыд Казахстанса веретя, коді мунӧ войвыв широта 50°-ысь лунвывтіджык. Казахстанса веретя оз во Уралӧдз, да рытыввылас кыкнан увтасыс ӧтлаасьӧны увтас полосаӧн жӧ, сідз шусян «Тургай вискӧн».

Артман да тэчасног. Рытыввыв Сибырса да Туран увтасъяс, кыдзи Асыввыв Европаса шыльыдін, лоӧны плитаӧн. Сійӧ подулын куйлӧ сідзжӧ фундамент, коді тэчсьӧма кристалл сяма изсикасъясысь. Кристалл сяма фундаментыс сідзжӧ вевттьысьӧма сёрсаджык неджӧг пластъясӧн, кытчӧ эз артмывны муткыръясыс, а сӧмын вӧліны сувтса ногӧн ӧтарӧ-мӧдарӧ вешйылӧмъяс, мый вӧсна шыльыдіныслӧн ӧткымын юкӧнъяс кадысь кадӧ ойдлывлісны саридзӧн. Но тайӧ плитаыс абу сэтшӧм важся, кыдзи Асыввыв Европаса. Фундаментлӧн кристалл сяма мусикасъясыс петӧны веркӧсас Уралын, Казахстанса веретяын да Кызылкум овтӧминын, Арал саридзсянь Асыв-лунвылын (видзӧд 9-ӧд серпас, 24 листбокысь).

Веркӧсса вайӧсъяс. Важся фундаментсӧ вевттьысь неджӧг изсикасъяс пиысь медся ёна паськалӧмаӧсь найӧ, кодъяс артмисны йизьылӧм водзвывса эпохаӧ. Сійӧ кадас саридзыс вӧлі тупкӧ ӧнія Рытыввыв Сибырса увтаслысь ыджыдджык юкӧнсӧ, а Тургай вис пыр вӧлі пырӧ Туран да Каспидор увтасъясӧ. Тайӧ саридзыслӧн пуктӧмъясыс (отложениеясыс) кызвыйӧннас сёйясысь, лыаясысь да лыа изъясысь. Сёрӧнджык, йизьылан эпохаӧ, Рытыввыв Сибырса увтаслӧн войвылыс вӧлі вевттьысьӧма кыссян йиӧн, коді лэччыліс Уралсянь да воліс войвывса 61° параллельӧдз, Иртыш да Об ӧтлаасянінӧдз. Зэв гырысь йияс лэччылісны сідзжӧ Алтай гӧраясса мусюръяссянь. Кыссян йи сылігӧн да бӧрыньтчигӧн артмис зэв уна ва. Войвылӧ визувтӧмыслы падмӧдіс ачыс бӧрыньтчысь йиыс да сы вӧсна йи сылан ваясыс визувтісны лунвылӧ Арала-Каспиа бассейнӧ, коді сэки вӧлі тӧдчымӧн ыджыдджык.

Сы бӧрын, кор Уралса йиыс бӧрыньтчис дзикӧдз, Рытыввыв Сибырса увтаслӧн войвылыс ещӧ на ӧтчыд тупкысьліс саридзӧн, кодлӧн ваыс нуис кыссян йиӧн пуктӧмъяссӧ. Мӧдарсяньыс, алтайса йи сылан ваясыс увтас асыв-лунвылас пуктісны бура уна галя да лыа. Сідзӧн, Рытыввыв Сибырса увтасын веркӧсса вайӧсъясыс артмисны: войвылас — лыаясысь, кӧнсюрӧ валунъяс сорӧн, лунвылас — лёсс коддьӧм да лыаа сёйясысь, кӧнсюрӧ галя сорӧн, а Арал увтасын — лыаясысь, кодъяс артмисны мыйкӧ мында юкӧннас саридзӧн пуктӧм лыа изъяс пазавлӧмысь, а мыйкӧ мында юкӧннас юясӧн пуктӧм помысь, сёйясысь да лёссысь.

Визувтан ваясӧн да тӧвъясӧн рельефлӧн вежсьӧм. Рытыввыв Сибырса увтас рельеф артмӧмын визувтан валӧн уджыс эз петкӧдчы сэтшӧм тӧдчана да сэтшӧм ыдждаясын, кыдзи Асыввыв Европаса шыльыдін лунвылын. Тайӧ висьтавсьӧ медвойдӧр сійӧн, мый канму тайӧ юкӧнлӧн веркӧсыс зэв шыльыд (шыльыдін сяма). Рытыввыв Сибырса увтас нюжалӧ войвывсянь лунвылӧ 2000–2400 км кузя, рытыввывсянь асыввылӧ — 2000 км кузя. Став тайӧ кузялаыс рельефыс ӧтсяма шыльыд, да саридз веркӧссянь судтаясыс абу вылынӧсь: Иртышлӧн тшупӧдыс Семипалатинск дінын 209 м вылӧ вылынджык саридз веркӧсысь, Омкарын — 68 м, Березовын, Об кывтыдын — 30 м. Сё километръяс вылӧ тані син оз казяв мыйкӧ мында тӧдчанаджык мылькъяс либӧ гуранъяс. Кӧрт туй унаысь мунӧ уна дас километръяс вылӧ ньӧвъёсь кодь веськыд визьӧн пӧшти некутшӧм подъёмъястӧг да кежлытӧг. Увтаслӧн ыджыдджык войвыв юкӧныс вевттьысьӧма, климат гӧгӧртас серти, нюръясӧн либӧ вӧръясӧн. Сӧмын лунвылын, Бараба степын, Об да Иртыш костын, рельефыс вежсьӧджык неджуджыд вывтасъяс лёдзьясӧн, сідз шусян «гриваясӧн», кодъяс нюжалӧмаӧсь асыв-войвывсянь рытыв-лунвылӧ, а лунвылынджык, Кулунда степын, — коркӧ тані вӧвлӧм юяс паськыд ковтысъясӧн. Гриваясыс и ковтысъясыс артмисны веркӧссӧ йи сылан ваясӧн кодйӧм-нуӧм вӧсна.

Туран увтасын визувтан валӧн уджыс тӧдчӧ зэв омӧля; сы пыдди зэв ёна тӧдчӧ уджыс тӧвлӧн, коді веркӧссӧ вежӧмын кутӧ зэв ыджыд тӧдчанлун. Веркӧсас петысь лыа изъясӧс пазӧдӧмӧн тӧлыс сійӧс пӧртіс лыаясӧ. Тӧлӧн нуӧм лыаяс мукӧдлаас вевттисны паськыд эрдъяс да артмӧдісны лыаа ӧвтӧминъяс, кодъяс босьтӧны уна сюрс квадрат километръяс. Пазавтӧм лыа изъяслӧн колясъясыс кӧнсюрӧ ещӧ мыччысьӧны на пызан формаа торъя вывтасъяс ногӧн. Тӧв уджысь пазавлӧм туйясыс тыдалӧны быдлаын, кӧні веркӧсас петӧны чорыд изсикаъяс; и унаысь сійӧ кымынкӧ метр судтаа быдса колоннаяс, кодъясӧс тӧчитӧма тӧлыс. Водзӧ жугавлӧмысь (киссьӧмысь) да лыа чиръяс зыртчӧмысь артмӧ лёсс, коді нӧбӧдсьӧ тӧлӧн да, медсясӧ гӧраяс поддінӧ пуксьӧмӧн, артмӧдӧ бура чужтан мусин. Лёсс полосалӧн пасьтаыс овлӧ кымынкӧ дас километр. Лыаа ещӧ на ыджыдджык мутасъяс артмӧмаӧсь юяс важ вайӧсъясысь.
Жар гожся лунъясӧ тӧв ныръяс лэптӧны лыаа овтӧминъясын вывті уна бус. Тӧлӧн лэптӧм тайӧ бусыс разӧдсьӧ ота шыльыдін пасьта. Кокньыдджык бусыс кыпӧдсьӧ вывлань вылӧ кайысь ёна шоналӧм сынӧдӧн. Сэки асывсяньыс кымӧртӧм енэжыс тупкыссьӧ тайӧ буснас быттьӧ гудыр тшынӧн. Шонді вылӧ сэки позьӧ веськыда видзӧдны син видзтӧг; сійӧ кельыд, оз сет ассьыс югӧръяссӧ да мунӧ озысь гӧгыль вылӧ. Шонді лэччӧм бӧрын сынӧдлӧн вылӧ кайӧмыс дугдӧ, да кыпалӧм буслӧн став массаыс лэччӧ да тупкӧ аснас вывті паськыд местаяс. Тайӧ атмосфераысь пуксьӧм буссьыс и артмӧны лёсс пуктӧмъяс (отложениеяс), кодъяс сетӧны бура чужтан мусин (виж му).

Рельефлӧн типъяс. Рельеф сям сертиыс да сійӧ артмӧм гӧгӧртас сертиыс Рытыввыв Сибырса да Туран увтасъяс торъялӧны куим юкӧн вылӧ: 1) лунвыв — гӧра мусюръяссянь лунвывланьын Казахстанса веретяӧдз войвылын; 2) шӧр — Казахстанса веретясянь войвывса 56° параллельӧдз, да 3) войвыв — войвывса 56°параллельсянь Кара саридзӧдз.

Медся резкӧя торъялӧ лунвыв юкӧнлӧн рельефыс. Вывті паськыд эрдъяс вылын тані куйлӧны овтӧминъяслӧн лыа саридзьяс. Гӧрдоват виж да руд вешъясьысь лыаяссӧ пуктӧма чарла нога дюнаясӧ — барханъясӧ, кодъяслӧн судтаыс мукӧд дырйиыс воӧ 12–15 метрӧдз. Кӧні лыаясас удитӧны вужъясьны быдмӧгъяс, сэні лыаясыс дугдӧны вешъясьӧмсьыс да пӧрӧны шыльыдджык либӧ бурысьяса лыаясӧ либӧ шыльыд, омӧлика гыалан веркӧса лыа степъясӧ. Изйӧн либӧ щебеньӧн да галяӧн вевттьӧм мутасъяс паныдасьлӧны ёна шочджыка.

Лыаяс дорысь оз омӧльджыка паныдасьлыны Туран увтасын плато коддьӧм тшӧтшкӧс сёй вывтасъяс, кодъяс доръясӧдыс орӧны крут кыркӧтшъясӧн.
Овтӧминын усьысь шочиник зэръяслӧн ваыс пырысь-пыр йиджӧ лыаас да видзсьӧ мыйкӧ мында джудждаын. Сы вӧсна лыаяс вылын и вермӧны овтӧминын овны быдмӧгъяс. Сёйӧд овтӧминын жӧ, кӧні усьысь зэръяслӧн ваясыс пырысь-пыр косьмӧны веркӧссьыс, дзик нинӧм оз быдмы. Сэтшӧм юкӧнъясыслы сетӧма ним «тшыг степъяс».

Мӧд юкӧныс Казахстанса веретя да войвывса 56° параллель костын лоӧ ӧти сикаса шыльыдінӧн. Сӧмын Казахстанса веретяас петӧны веркӧс вылас чорыд изсикасъяс — важся муткыръяслӧн колясъяс. А мукӧдлаас, ставас шыльыдлуныс сикасассьӧ сӧмын ложбинаясӧн, кодъяс пыдӧсын куйлӧны степвывса юяслӧн воргаясыс. Кыдзи и Капидор увтасъясын, мусиныс йиджсьӧма солӧн, да юясса ваыслӧн кӧрыс сола кодь. Шыльыдін пасьтаыс сярвидзӧны зэв уна тыяс, кодъясысь ваыс некытчӧ оз пет; тайӧ тыяс пӧвстысь мыйкӧ мындаыс сола ваа, мукӧдыс дуб ваа.

Коймӧд, войвыв юкӧныс ещӧ на рӧвнӧйджык да ӧтсямаджык. Сӧмын неджуджыд нӧрысъяс юяс пӧлӧн, кыпӧдчӧм берегъяс вылын, неуна торкӧны рельефыслысь равнинносьтсӧ.

Доръясті кӧрӧмӧн артмӧм гӧраяс.

Туран шыльыдінӧс да Рытыввыв Сибырса увтасӧс лунвывсяньыс вежтасалӧны вель уна гӧра системаяс: Алтай, Тянь-Шань, Памир-Алай, Копет-Даг. Алтай да Тянь-Шань — важся (древньӧй) кадӧ артмӧм гӧраӧсь муяс; мукӧдыс — сёрсяяс, кӧрӧмаӧсь альпъяс системакӧд ӧтсор.

Алтай. Алтай гӧраӧсь му босьтӧ зэв паськыд мутас, код вомӧн мунӧ СССР-лӧн Монголиякӧд да Китайкӧд канму суйӧрыс. Алтайлӧн лунвыв мусюръясыс мунӧны ылӧ Азия Шӧр пытшкӧ. Тайӧ — важся (древньӧй) кӧрӧмӧн артмӧм район, коді зэв нин ёна киссис да пӧри пӧшти шыльыдінӧ, а сэсся выльысь кыптіс да пазавлі уна лыда шлювдӧдъясӧн. Сы вӧсна джуджыд, мунны вермытӧм тшелляяскӧд орччӧн тані тшӧкыда паныдасьлӧны зӧм пӧкатъяса паськыд, тшӧтшкӧс кыптӧдъяс да кузяла ног мунысь паськыд сьӧртасъяс, кодъяслӧн пасьтаыс мукӧддырйи волӧ 30 км-ӧдз.

Монголиякӧд суйӧр вылын куйлӧ джуджыд массив Табын-богдо-ола (4500 м), кодсянь ӧтар-мӧдарӧ вожалӧны Алтайлӧн ыджыд мусюръясыс. Уна мусюръяс вося унджык кадсӧ вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да найӧс шуӧны «белкиясӧн». Медся джуджыдӧсь Катун белки, кӧні кыпалӧ Алтайлӧн медджуджыд гӧра йыв — Белуха (4550 м). Алтай вылын кыссян йиясыс тӧдчымӧн этшаджык Кавказын дорысь; посньыдджыкӧсь и асьныс йиясыс.

Асыв-войвылын кык мусюр — Кузнецк Алатау да Салаир кряж, кодъяс пыдӧ пырӧны Рытыввыв Сибырса увтасӧ. На костын куйлӧ Кузнецк из шом бассейн.

Алтай, кыдзи важся гӧраӧсь му, озыр мупытшса перъянторъясӧн.

Рытыв-лунвылын Алтайсянь куйлӧ неджуджыд Тарбагатай мусюр.

Тянь-Шань. Тянь-Шань — СССР пытшкын медся паськыд гӧра система. Сылӧн кузьтаыс тані 1500 км саяс, пасьтаыс — 350 км, медджуджыд гӧра йывъясыс кыпалӧны 7000 м-ӧдз. Асыввылын Тянь-Шаньлӧн мусюръясыс мунӧны Китайӧ, да сідзӧн став системаыслӧн кузьтаыс лоӧ 2000 км сайӧ. Куйлӧ Тянь-Шаньыс войвывса 40 да 46° параллель костын, мый лӧсялӧ Кавказ параллельяслы.

Тянь-Шань — важся гӧраӧсь му, кӧні бӧръя периодӧ выльысь кутіс мунны муткыръяслӧн артмӧм. Та вӧсна и ӧнія кадӧдз Тянь-Шаньын лолывлӧны ыджыд мувӧрӧмъяс.
Тянь-Шаньлӧн мусюръясыс мегыр ногаӧсь, кодъяс гӧрбнас бергӧдчӧмаӧсь лунвывлань да нюжалӧмаӧсь параллельяс ногӧн, асыввывсянь рытыввылӧ. Асыввылас мусюръяс матысмӧны ӧта-мӧд дінас, а рытывланьыс ылысмӧны.
Асыв-войвыв мусюръясыс ляпкыдджыкӧсь, но и найӧ кыпалӧны 4500–4800 м джудждаӧдз. Китайкӧд суйӧр вылын, самӧй суйӧр вылас куйлӧ зэв ыджыд массив Хан-Тэнгри, став Тянь-Шаняс медджуджыд гӧра йылӧн (7195 м). Сысянь рытыввылӧ веерӧн паськалӧны некымын гӧра мусюръяс, кодъяслӧн гӧра йывъясыс кыпӧдчӧны 5500 м-ӧдз. Хребетъяс пиысь медся джуджыдӧн лоӧ медся лунвывсаыс — Кокшаал-тау (6000 м). Климат кослун вӧсна лым визьыс мунӧ вылын (3000–3700 м), но Тянь-Шаньлӧн хребетъяс, кодъяс тайӧ тшупӧдсьыс ёна на вылӧ кыпӧдчӧны, паськыда вевттьысьӧмаӧсь лымйӧн да кыссян йиясӧн. Хан-Тэнгрисянь лэччӧны йи визувъяс, кодъяс пырӧны мушар вылас медгырысь кыссян йияс лыдӧ; Иныльчек йи визув кузьтанас нюжалӧ 70 км-ӧдз, уна йи визувъяслӧн кузьтаыс 20 км сайӧ. Ӧнія кадӧ Тянь-Шаньлӧн кыссян йиясыс бӧрыньтчӧны.

Памир-Алай. Кокшаал-тау мусюр нюжалӧ водзӧ рытыввылӧ Алай мусюрӧ. Тайӧ мусюрыс, коді сідзжӧ кыпалӧ 6000 м-ӧдз, йитӧ Тян-Шаньсӧ сысянь рытыв-лунвывланьын куйлысь Памир-Алай гӧраӧсь мукӧд. Памир-Алайлӧн мусюръясыс ичӧтджыкӧсь Тянь-Шаньса серти кузьтанас да пасьтанас, но панйӧны джуджданас. Найӧ сідзжӧ мунӧны параллель ногӧн, асыввывсянь рытыввывланьӧ, но налӧн мегыръясыс мышкыръяснас бергӧдчӧмаӧсь абу лунвывлань, кыдзи Тянь-Шаньын, а войвывлань.

Алай мусюр сайын лунвывланьын куйлӧ паськыд Алай сьӧртас, а сы сайын кыпалӧны нин Памир-Алай системалӧн мусюръяс — Алайсай мусюр Ленин Пик гӧра йылӧн (7128 м) да Петр I-лӧн мусюр, кӧні кыпӧдчӧма став СССР пасьтаын медся джуджыд гӧра йылыс — Сталин Пик (7495 м). Тані жӧ и медся ыджыд йи визулыс СССР-ын — Федченко йи визув; тайӧ кыссян йиыслӧн кузьтаыс 77 км, а мутаслӧн ыдждаыс бокъясса став йи визувъяснас 1300 кв. км саяс. Алайсай мусюрсянь лунвывланьын куйлӧ джуджыд Памир кыптӧд («Мирлӧн вевт»), коді лоӧ гӧрӧдӧн, кытчӧ ӧтлаасьӧны Азия материклӧн медгырысь гӧра системаясыс (Тянь-Шань, Куэнь-Лунь, Каракорум, Гималаи, Гиндукуш).

Памир — джуджыдсьыс-джуджыд гӧраӧсь му. 5700–6000 м судтаа гӧра йывъясыд лыддьыссьӧны дасъясӧн, 4800–5600 м судтаа гӧра йывъяс — сёясӧн. Торъя мусюръясӧс янсӧдысь сьӧртасъяс сідзжӧ куйлӧны 3500–4000 м судтаын. Вуджанінъясыслӧн джудждаыс унаысь овлӧ вылынджык Монбланысь. Ставыс тайӧ вӧчӧ Памирӧс мортлы сьӧкыда сибалана муӧн.

Памирлысь джуджыд гӧра районъяссӧ асулалӧмыс, кыдзи и Арктикаӧс асулалӧм, бӧръя воясся удж. Вель уна экспедицияяс, кодъясӧс вӧлі котыртӧма бӧръя дас вонас сӧвет власьтӧн, вомӧнавлісны сэтшӧм обласьтъяс, кодъясӧс войдӧрджык лыддьывлісны сибавтӧмӧн; экспедицияяс вермисны кайлыны медджуджыд гӧра йывъяс вылӧ, котыртӧма лои метеорологическӧй станцияяс некор сывлытӧм векыся лымъяс визь сайын. Горнӧй перевалъяс вомӧн, кодъяс войдӧр вӧліны сибавтӧмъясӧн, нуӧдӧма шоссе туйяс. Экспедицияяс аддзисны Памирысь и уна дона перъянторъяс, сійӧ лыдын и зарни.

Копет-Даг. Памир-Алай системалӧн мусюръясыс воӧны сӧмын Амударьяӧдз. Найӧс вежӧм вылӧ Афганистансянь да Ирансянь Каракум лунвыв дорӧсас воӧ мусюръяслӧн выль система — Гиндукуш. Сійӧ мунӧ рытыв-войвылӧ да артмӧдӧ лунвывлань кусыньтчӧм мегыр. Иранкӧд СССР суйӧр вылын тайӧ мусюръясыс Копет-Даг ним улын нюжалӧны 800 км гӧгӧр да, Каспи саридз бердӧ вотӧдз, кежӧны лунвывлань да вуджӧны Иранын Эльбрус нима гӧра мусюрӧ. Копет-Даглӧн судтаыс 2900 м гӧгӧр; войвыв бокыс Копет-Даглӧн орӧ зэв крута да сы вӧсна СССР-ладорсянь тайӧ мусюрыс сьӧкыда сибалана.

Гӧраяс артмӧмлӧн ӧнія кадся петкӧдчӧмъяс. Гӧра муткыръяс став кузялаыс, Тянь-Шаньсянь асыввылас, Кавказӧдз да Крым гӧраясӧдз рытыввылын, гӧраяс артмӧдан удж петкӧдчӧ и ӧнія кадын му кора тшӧкыда вӧрӧмын. Тані овлывлан мувӧрӧмъяс паськалӧны зэв гырысь мутасъяс вылын да вӧчӧны ыджыд пазӧдлӧмъяс.

Зэв ыджыд мувӧрӧм вӧлі 1902 воын Андижанын (Тянь-Шань); вӧлі жугӧдӧма-кисьтӧма 26 сюрс керка гӧгӧр да кулі 4600 морт саяс. 1907 воын вӧлі ён мувӧрӧм Каратагын (Памир-Алай), код дырйи кулі 10 сюрс морт гӧгӧр. Шӧр Азияын быд во шӧркодя овлӧ куим лун мувӧрӧмъясӧн. Ӧдва тӧдчана мусин вӧрӧмъяскӧд ӧттшӧтш тані оз шоча овлыны мувӧрӧмъяс, кодъяс босьтӧны ёна гырысь мутасъяс (Андижанса — 350 сюрс кв. км. саяс), кыссьӧны дыр кад чӧж да овлӧны ыджыд пазӧдлан вынаӧсь. Но век жӧ мувӧрӧмъяс лыд серти да найӧ вын серти Шӧр Азия сетчӧ Кавказлы.