Перъянторъяслӧн артмӧм.

Мупытшса перъянторъяс юксьӧны металлаяс вылӧ, либӧ рудаяс вылӧ (кӧрт изъяс, колчеданъяс, свинеч блеск да мукӧд), сідз шусян кокни металлъяса ӧтувтчӧмъяс вылӧ (бокситъяс, кӧні эм лемень, пуӧм да мукӧд совъяс, фосфоритъяс, слюда, извесьт да мук.), да металлтӧмъяс вылӧ (шомъяс, мусир, тэг).

Металла перъянторъяс артмисны сылӧм магма массаясысь, кодъяс петісны му пышкысь веркӧсас. Сэки найӧ вермисны артмыны либӧ веськыда магмаас чорзигас, либӧ металлъяслӧн газъяскӧд ӧтлаасьӧмысь, кодъяс (газъясыс) торъялӧны магмасьыс, либӧ металлъяслӧн сійӧ сывдӧсъясысь торъялӧмысь, кодъяс кайисны потасъясӧдыс да артмӧдісны сӧнъяс. Сӧнъясын металлъясыс куйлӧны оз кыдзсюрӧ, а найӧ удельнӧй вес серти: сьӧкыд металлъяс (платина, зарни, ыргӧн, озысь) — пыдынджык; вылынджык — эзысь, свинеч, цинк; ещӧ вылынджык — сурьма, ртуть.

Тадзӧн магма помысь артмӧм куйлӧдъясыс металлъяслӧн дыр кадӧн жугласисны, найӧс кытшалысь изсикасъяскӧд тшӧтш вуджӧдавсисны мукӧдлаӧ либӧ торпыригъясӧн, либӧ сывдӧсъясӧн да бара сэні пуксялісны. Тадзӧн артмисны кӧртлӧн, марганечлӧн, ыргӧнлӧн неджӧг рудаяс, да платиналӧн, зарнилӧн, озысьлӧн торпыригъяса россыпъяс.

Металлтӧм перъянторъяс, а сідзжӧ и кокни металлъяслӧн ӧтувтчӧмъяс артмисны либӧ веркӧсас петысь чорыд изсикасъяс (бокситъяс) жугласьӧмысь, либӧ саридз ваысь пакталӧм вӧсна торъялӧмысь (пуӧм да калия сов), либӧ важся быдмӧгъяс колясъясысь (из шом), важся быдмӧгъяс да пемӧсъяс колясъясысь (мусир).

Перъянторъяс куйлан мутасъяс.

Магмалӧн сылӧм массаясыс петлісны медъёнасӧ гӧра муткыръяс, потӧминъяс да му кыш потласьӧмъяс (трещинаяс) лоигӧн, да сы вӧсна металл куйланінъясыс паныдасьлӧны медсясӧ сэтшӧм районъясын, кӧні коркӧ мунліс кӧрӧмӧн гӧраяслӧн артмӧм. Тадзи лоины металла рудаяс Уралын (кӧрт, платина, никель, ыргӧн) да Кавказын (ыргӧн, кобальт, эзысь, свинеч, цинк). Урал серти Кавказ омӧльджыка киссьӧма да рудаясыс сэні паныдасьлӧны шочджыка. Уралын киссьӧм руда куйлӧдъясысь артмисны сідзжӧ торпырига рудаяслӧн куйланінъяс (платиналӧн, зарнилӧн россыпъяс).

Кӧрт рудаяс паныдасьлӧны сідзжӧ и Асыввыв Европаса плита подулын куйлысь кристалл сяма изсикасъясын. Татшӧм Курскса куйлӧд, коді куйлӧ тӧдчана пыднаын да кодӧс лои аддзӧма сідз шусян «магнит аномалия» серти, мӧд ногӧн кӧ, магнит ньӧвъёсь вешйӧм серти; магнит ньӧвъёсьыс вешйӧ мупытшса кӧрт массаяс кыскӧм вӧсна. Сідзсӧ, дыр кадӧн да ёна киссьӧм щитъясын мупытшса перъянторъяс паныдасьлӧны шочджыка, найӧ этшаджык да абу сэтшӧм уна пӧлӧсӧсь, кыдзи гӧра муткыръясын.

Сэтшӧм перъянторъяс, кыдзи шомъяс, мусир, совъяс, артмисны бара жӧ урчитӧминъясын да урчитӧм гӧгӧртасын — ляпкыд саридзса дорӧсъясын, кодъяс (саридзьясыс) торъя геология периодъясӧ вевттьылісны ӧнія плитаяслысь юкӧнъяссӧ, шуам Асыввыв Европаса плиталысь юкӧнсӧ. Сы вӧсна из шом куйланінъясыс паныдасьлӧны Печӧра бассейнын (Вӧркута ю пӧлӧн), Уралын, Мӧскуа дорса да Донец бассейнын; из да калий сов — Уралсянь рытыввылын (Совкар, Илецк), да Донец бассейнын (Артёмовск); мусир — Урал водзса полосаын, Кавказын, сы войвыв пӧкатас (Грознӧй, Майкоп) да лунвыв пӧкатас (Баку).

Шӧр Сибырса плита вылын из шомъяс эмӧсь Тунгуска бассейнын да Канск-Иркутск бассейнын (Черемхово), из сов — Усольеын Ангара вылын. Ангара коськъяс районын — кӧрт рудаяслӧн гырысь куйланіняс. Кӧні из шомъяскӧд инмӧдчылӧмаӧсь ыльӧбтӧм изсикасъяс, сэні из шомыс пӧрӧма графитӧ (Курейка). Плита рытыввыв дорӧсас Енисей кряж озыр зарни россыпъясӧн. Тайӧ россыпъясыс йитчӧны зарни сӧнъяскӧд, кодъяс эмӧсь кряж важся изсикасъясас. Татшӧм жӧ озыр россыпъяс эмӧсь и Алдан плато вылын.

ССРС пытшса гӧра мусюръяс пӧвстын медся озыр быдсяма пӧлӧс рудаясӧн Урал. Ураллӧн рудаясӧн озырлуныс лои сы вӧсна, мый тайӧ кӧрӧмӧн артмӧм важ гӧраӧсь мулысь веркӧссӧ джуджыда нуисны, кодйисны ваяс, сэсся тані вӧлі мӧдысь топалӧм, код дырйи артмӧм муткыръясас бара петісны рудаа ыльӧбтӧм изсикасъяс. Подув, медваж изсикасъясын эмӧсь хромсора кӧрт излӧн, платиналӧн, асбестлӧн, никельлӧн куйланінъяс; сёрсяджыкъясас — кӧрт рудаяс (Благодать, Высокӧй, Магнитнӧй гӧраяс), слюда да дона изъяс, ыргӧн рудаяс, вольфрама рудаяс, сӧнса зарни. Неджӧг моз артмӧм, мӧдысь пуктӧмторъясын — кӧрт рудаяс (Байкал, Халилово), бокситъяс, платиналӧн да зарнилӧн уна россыпъяс. Из шом паныдасьлӧ сӧмын пӧкатъясас (рытыввылын Кыдзов, асыввылын Егоршинск да Челябинск).

Алтайын да Казахстанса веретяын, кӧнъясын мӧдысь топавлӧмыс да валӧн нуӧмыс эз вӧвны сэтшӧм тӧдчанаӧсь, кыдзи Уралын, медъёнасӧ эмӧсь полиметалла куйланінъяс: ыргӧн, свинеч, эзысь, зарни, цинк (например Риддэр). Веркӧсса пуктӧсъяс пиысь медыджыд тӧдчанлун кутӧны из шомъяс (Кузбасс, Караганда); из шомъяс мында серти тайӧ районыс ылӧ бӧрӧ кольӧ став мукӧд районъяссӧ. Ёнджыка нуӧм-мыськӧм Кузнецк Алатауын эмӧсь и кӧрт рудаяс.

Рудаяса куйлӧдъяс тӧдсаӧсь сідзжӧ Саянъясын, Байкалсайын (зарни), Сихотэ-Алиньын, Тянь-Шаньын (урана-радия рудаяс), Памир-Алайын.

Кавказын пыдын куйлысь изсикасъяс омӧля петӧны веркӧсас. Лунвылас паныдасьлӧны ыргӧн да полиметалла рудаяс, Шшӧр мусюрас — сідзжӧ полиметалла рудаяс (Садон), лунвыв пӧкатас — из шомъяс (Тквибули, Ткварчели) да марганечлӧн зэв озыр неджӧг рудаяс (Чиатура).

Сійӧ, мый мупытшса перъянтор куйлан мутасыс пыр йитчӧма геологияса тэчаскӧд, сетӧ позянлун корсьны мупытшса озырлунсӧ план серти стӧчджыка, водзвыв урчитӧминъясысь; тайӧ лоӧ наукалӧн бӧръя кадӧ ӧти зэв ыджыд шедӧдӧмтор.

Мупытшса перъянторъяслӧн видзасъяс.

Кутшӧм тӧдчанлун кутӧны видз-му овмӧслы климат да мусин, сэтшӧм жӧ тӧдчанлун кутӧны индустриялы мупытшса перъянторъяс.

Мукӧдыс мупытшса перъянторъяс пиысь лоӧны ломтасӧн да энергия сетысьӧн — сійӧ из шом, мусир, трунда. Мукӧдыс сырьё, на пиысь медтӧдчанаясыс — кӧрт да ыргӧн.

Из шом — ломтаслӧн медшӧр сикас. Сійӧ сетӧ став механика энергиялысь ¾ юкӧнсӧ. Перъян шомъяслӧн медшӧр сикасъясыс — руд шом, из шом, антрацит. Ӧти сьӧкта вылӧ арталӧмӧн медуна шоныд сетӧ антрацит, медэтша — руд шом. Из шомъяс пиысь медъёна донъявсьӧны сэтшӧмъяс, кодъяс ӧбжигайтчиганыс сетӧны бур (мӧд ногӧн кӧ, сывдылӧм да зэв топыд) кокс, коді колӧ металлургияын.

Куйлӧд донъялӧм вылӧ тӧдчана абу сӧмын шомлӧн мындаыс да шогманлуныс, но и сійӧ куйлан ногыс (джудждаыс муас, торъя пластъяслӧн кузьтаыс, став из шома слӧйыслӧн кызтаыс). Сідзжӧ зэв тӧдчана, кӧні куйлӧ шома муыс: ылынӧсь-ӧ йӧз оланінъяссянь, индустриясянь, металлъяс куйлӧдъяссянь, медся нин кӧрт куйланінъяссянь.

Из шом запасъяс серти ССРС сулалӧ мирас мӧд местаын (медводдза местаас сулалӧ АӦШ). Из шомлӧн медгырысь куйланінъясыс миян лоӧны Сибырын. Мукӧдыс тайӧ куйлӧдъяс пиысь зэв ылынӧсь войвылын, йӧзӧн овмӧдтӧминъясын, да ещӧ омӧля на найӧс тӧдмалӧма.

ССРС-ын из шом куйланінъяс пиысь медся тӧдчанаясыс татшӧмӧсь: Донец бассейн (Донбасс) — Союз Европаладор юкӧн лунвылын Дон ю кузя да сійӧ вож Войвыв Донец кузя; видзасъясыс — 70 млрд. т; шомъяс бурӧсь (антрацит да коксуйтчысь шом). Абу зэв ылын Донбассянь — кӧртлӧн гырысь видзасъяс (Кривӧй Рог да Керч).

Кузнецк бассейн (Кузбасс) — Рытыввыв Сибирын, Об ю веськыд вож Том ю кузя. Видзасъясыс — 400 млрд. т саяс. Шомъяс зэв бурӧсь, куйлӧны зэв кыза.

Караганда бассейн (Караганда) — Казахстанын; тӧдмалӧма сӧмын бӧръя воясас; видзасъясыс артавсьӧны 15-сянь 20 млрд. т-ӧдз, шомъясыс бурӧсь. Донъявсьӧ медсясӧ нин сійӧн, мый Уралса кӧрт видзасъяс дінӧ сійӧ кык пӧв матынджык Кузбасс серти.

Аслас матыслун серти ёна тӧдчанаӧсь: руд шомъяса Мӧскуа дорса бассейн, коді куйлӧ 100–150 км лунвылын Мӧскуасянь, да Уралса куйлӧдъяс, кодъяс куйлӧны матын кӧрт куйланінъяссянь. Из шом куйланінъяс пиысь, кодъясӧс лои аддзӧма бӧръя воясас, торъя тӧдчанаӧсь Вӧркутаса — Печӧра бассейнын да Буреяса — Ылі Асыввылын.

Мусир аслас видзасъяс да перйӧм лыд сертиыс ёна кольччӧ из шомысь, но шогманлун боксяньыс сулалӧ ёна вылынджык, сы вӧсна, мый: 1) мусирлӧн шоныдлун сетӧмыс сьӧкта ӧтувтор вылӧ 14 пӧв вылынджык из шомӧн шоныдлун сетӧм серти, 2) мусир сетӧ зэв дона кизьӧр ломтас (керосин, бензин да мукӧд) пытшкас сотчӧмвывса моторъяслы, кодъясӧн паськыда вӧдитчӧны флотын да кодъяс вежны позьтӧмӧсь авиацияын, автомобиль да трактор уджын.

Мусир видзасъяс серти СССР босьтӧ медводдза места мирас. Медся гырысь куйланінъясыс миян Кавказынӧсь: 1) Баку — Кавказсайын да 2) Грознӧй — Войвыв Кавказын. Мусир эм и Казахстанын, Шӧр Азияын, Уралын да Сахалинын.

Трунда кыдзи ломтас сулалӧ улынджык мусирысь да из шомысь. Трунда запасъяс серти СССР босьтӧ мирас медводдза места. Сылӧн медгырысь куйланінъясыс Европаладор юкӧн шӧр да войвыв полосаас, стӧч сэні, кӧні олысьяс лыд сертиыс да индустрия сӧвмӧм сертиыс ломтасыс зэв ёна колӧ, а мусирыс да из шомыс абу.

Кӧрт — металлъяс пиысь медся паськалӧм металл. Кӧрт — «машинаяслӧн вир-яйыс», сідз жӧ, кыдзи из шом — «машинаяслӧн сёяныс». Кӧртлӧн медгырысь куйлӧдъясыс Украинаын (Кривӧй Рог), Крымын (Керч) да Уралын (Магнитнӧй гӧра, Бакал да мукӧд). Бӧръя вояснас тӧдмалӧма да ӧні заводитчӧны нин уджъясыс магнита кӧрт из куйланінъясас, кодӧс ми тӧдам Курскса магнита аномалия ним улын. Тані артавсьӧны сы мында видзасъяс, мында лыддьыссьӧ ӧнӧдз тӧдана став мирса видзасъясас. Таысь кындзи кӧрт эм нӧшта на уналаын: и Европаладор юкӧн центрын (Тула), и войвылын, и Сибырын, и Кавказын, и Шӧр Азияын, и Ылі Асыввылын (Ичӧт Хинган). Бӧръя куйлӧдыд торъя тӧдчана абу сӧмын аслас вынйӧр сертиыс, но и из шом дінӧ (Буреяса куйланін) ёна матыслун сертиыс.

Ыргӧнлӧн медтӧдчана куйлӧдъяс миян Казахстанын (Коунрад — Балкаш ты войвыв вадорын), Уралын да Кавказсайын.

Цинклӧн, свинечлӧн да мукӧд рӧма металлъяслӧн озыр куйлӧдъяс эмӧсь миян Казахстанын, Кавказын, Уралын да Ылі Асыввылын. Зарнилӧн гырысь куйланінъяс эмӧсь став Асыввыв Сибыр да Ылі Асыввыв пасьталаын. Эмӧсь миян сэтшӧм вывті шоча паныдасьлысь да дона металлъяс, кыдзи платина (Урал, Якут му), ванадий, вольфрам, молибден да мукӧд (медся нин Бакалсайын).

Миян канму озыр сідзжӧ и рудатӧм перъянторъяс куйлӧдъясӧн, кодъяс кутӧны ыджыд тӧдчанлун индустрияын химиялы сырьё туйӧ либӧ стрӧитчан материал туйӧ. Глаубер сов Кара-Богаз-Голын, Каспи саридз куръяын, калия сов Совкар дінын Уралын, апатитъяс да нефелинъяс Кировск дінын Кола кӧджын — став тайӧ куйлӧдъясыс мир пасьтала тӧдчанаӧсь.

Мупытшса перъянторъяс кындзи, индустрия сӧвмӧмлы ыджыд тӧдчанлун кутӧ усян валӧн выныс, сідзи шусян «еджыд шом». Усян валысь вынсӧ войдӧр уджӧдісны прӧстӧй мельнича кӧльӧсаӧн, а ӧні сыӧн вӧдитчыны турбинаяс отсӧгӧн электроэнергия перйӧм вылӧ, кодӧс позьӧ проводъяс кузя вуджӧдны гырысь ылнаяс вылӧ.

Из шом да мусир — энергиялӧн выльысь тырлытӧм ӧшмӧсъяс, а усян валӧн выныс (лым-зэр усьӧм вӧсна да ва косьмӧм вӧсна) дугдывтӧг пыр тырӧ. Электростанция кӧ стрӧитӧма ва вылын, сійӧ водзӧ кутас уджавны пӧшти некутшӧм затратаяс вӧчтӧг. Сы вӧсна «еджыд шом» вермӧ лоны зэв донтӧмӧн. Донтӧмджык энергия артмӧ векджыксӧ вынйӧраджык установкаяс вылын, кодъясӧс позьӧ лӧсьӧдны сэтчӧ, кӧні ыджыд ю вылын эм валӧн вылісянь усьӧм. Зэв тӧдчана сідзжӧ, медым ваыс видзсис ӧткодя; кымын этшаджык торъялӧмыс ва рӧскодын во юкӧнъясас, сымын донтӧмджык сувтас энергияыс.

Ва энергия видзасъяс серти Сӧвет Союз сулалӧ мирас медводдза местаын, сійӧ пай вылӧ воӧ «еджыд шом» мирса видзасъясысь ⅓ юкӧнсьыс унджык. ССРС пытшкын «еджыд шомлӧн» медыджыд видзасъясыс усьӧ Сибыр вылӧ (медся нин Асыввыв Сибыр вылӧ да Ылі Асывввыв вылӧ), мӧд места босьтӧ Шӧр Азия, коймӧдӧс — Кавказ.

«Овмӧс нуӧдысьяслӧн могъяс йылысь» аслас сёрниын, сы йылысь сёрнитігӧн, мый колӧ социализм стрӧитігӧн плансӧ тыртӧм могысь, Сталин ёрт шуис:

«...Медвойдӧр колӧны тырмымӧнъя ывлавыв озырлунъяс канмуын: кӧрт, руда, из шом, мусир, нянь, хлопок. Эм абу найӧ миян? Эм. Эм унджык любӧй мукӧд канмуын дорысь. Босьтны кӧть Уралӧс, коді эм озырлунъяслӧн сэтшӧм комбинация, кутшӧм оз сюр ни ӧти канмуын. Руда, шом, мусир, нянь — мыйыс сӧмын абу Уралын! Миян эм канмуын ставыс, каучук кындзи. Но во-мӧд мысти и каучукыд лоӧ миян киод улын. Та боксянь, ывлавыв озырлунъяс боксяньыс, ми могмӧдчим тырвыйӧ. Найӧ весиг миян унджык колӧм сертиыс».