Асыввыв Европаса шыльыдін пӧшти став Рытыввыв Европа ыджда.

Асыввыв Европаса шыльыдінын юяслӧн бужӧда берегъяс серти да джуджыд сёнъяслӧн куш да крут пӧкатъяс серти позьӧ аддзыны, мый шыльыдінлӧн веркӧсыс артмӧма неджӧг изсикасъяслӧн (сёйяслӧн, лыа изъяслӧн, извесьт изъяс) водса ногӧн куйлысь пластъясысь. Коркӧ ёна важӧн шыльыдінсӧ ойдӧдлӧмаӧсь саридзьяс да тайӧ изсикасъясыс вочасӧн пуксьӧмаӧсь саридзьяссьыс.

Неджӧг моз артмӧм изсикасъяс улын ёна пыдын куйлӧны кристалл сяма изсикасъяс — гнейсъяс, гранитъяс да мукӧд. Найӧ артмӧдӧны чорыд фундамент сійӧс вевттьысь неджӧг пуктӧсъяслы. Ёна важся кадъяссянь тайӧ зэв чорыд кристалл сяма подулыс абу чукрасьлӧма муткыръясӧ, та вӧсна сы вылын куйлысь неджӧг изсикасъяс куйлӧны пӧшти водса ногӧн. Та вӧсна и Асыввыв Европаса шыльыдінлӧн веркӧсыс ёнджыкасӧ шыльыд, ӧткодь.

Шыльыдін веркӧсын эмӧсь вывтасінъяс да увтасінъяс, но тайӧ вежсьӧмъясыс лоины бӧрынджык нин. Шуам, Му историялӧн неважӧнся эпохаӧ, коді шусьӧ йызьылан кадӧн, Асыввыв Европаса шыльыдінын войвыв джынйыслӧн тӧдчана юкӧныс вӧлі вевттьысьӧма зэв ыджыд йи визулӧн. Чайтӧны, мый климат кӧдзалӧм вӧсна шыльыдін вылӧ некымынысь зырлӧма ледник.

Медбӧръяысьсӧ кыссян йияс вӧчисны шыльыдінлысь войвывладорса веркӧссӧ мылькйӧсьӧн. Мылькъясыс, кодъяс артмӧмаӧсь йиӧн вайӧмторъясысь, ньывкӧс либӧ крут пӧкатъясаӧсь. Мылькъяс йывсянь гожӧмын позьӧ нимкодясьны зэв ылісянь тыдалан местаясӧн, кодъяс вевттьысьӧмаӧсь вӧръясӧн либӧ гӧрӧм муясӧн. Мылькъяскостса увтасінъясын югъялӧны тыяс. Татшӧм тыясыс торъя уна шыдьыдінлӧн рытыв-вой юкӧнын.

Шыльыдінлӧн шӧр юкӧнас, кӧні медбӧръя йизьылӧмыс эз вӧв, мылькъясыс этшаджык. Мылькъяс, кодъяс лӧсялӧны войвыв юкӧныслы, вежсьӧны паськыд вывтасъясӧн. Найӧс вундалӧмаӧсь уна вожъяса сёнъяс. Кымын водзӧ лунвылӧ, сымын му веркӧсыс ӧткодьджык, шыльыдджык. Сёнъяс вежсьӧны балкаясӧн, кодъяс торъялӧны сёнъясысь ньывкӧс пӧкатъясӧн да тшӧтшкӧс пыдӧсӧн. Ю ковтысъяс лоӧны паськыдджыкӧсь.

Асыввыв Европаса шыльыдін лунвылын йи визулыс эз вӧв. Йизьылан кадӧ сылӧн медся лунвыв дорӧсын вӧліны неджуджыд саридз бассейнъяс. Тані шыльыдін тӧдчымӧн ляпкалӧ да лоӧ ӧтсяма тшӧтшкӧсӧн. Каспи саридзлӧн войвыв вадорын интасыс весиг улынджык океан веркӧсысь.

Рытыввыв Сибырса да Туран увтасъясӧс, кыдзи и Асыввыв Европаса шыльыдінӧс, веркӧссяньыс артмӧдӧны неджӧг моз артмӧм изсикасъяслӧн водса ногӧн куйлысь пластъяс.

Рытыввыв Сибырса увтаслӧн веркӧсыс шыльыд, тшӧтшкӧс, неуна пӧката Войвыв Йиа океанлань. Тані ми огӧ аддзӧй мылькъяс да вывтасъяс, кыдзи Асыввыв Европаса шыльыдінын. Сылӧн ыджыдджык юкӧныс вевттьысьӧма нюръясӧн да парма вӧръясӧн. Гожӧмын лунвылас шонді водзын дзирдышталӧны тыяс, кодъяс торъя нин шыбитчӧны синмад, кор шыльыдін вылӧ видзӧдан самолёт ӧшиньсянь.

Туран увтас кыкпӧв ичӧтджык Рытыввыв Сибырса увтасысь. Тані климатыс кос да тӧлыс вайӧма лыа пуктӧсъяс, кодъяс артмисны Памир да Тянь-Шань гӧраяссянь визувтысь юяслӧн вайӧмторъясысь. Тайӧ юяссьыс гырысьджыкъясыс и ӧні визувтӧны гӧраясысь Туран увтасса овтӧминъяссті да нуӧны зэв уна лыа да сёй пуктӧсъяс.

Енисей ю сайын асыввывлань куйлӧ Шӧр Сибырса тшӧтшкӧсін, кодлӧн мутасыс Рытыввыв Европа джын ыджда. Сійӧ куйлӧ океан веркӧссянь шӧркодя 500–700 м вылнаын. Гырысь юяс да налӧн вожъяс пыдӧ пырӧмаӧсь тшӧтшкӧсінӧ да торйӧдлӧмаӧсь сійӧс пӧшти ӧтсудта уна тшӧтшкӧс ва юкан визьяс вылӧ.

Веркӧссяньыс тшӧтшкӧсін артмӧма кызвыннас водса ногӧн куйлысь неджӧг изсикасъясысь, кодъяс пиын эмӧсь му пытшкысь петӧм да кӧдзалӧм изсикасъяс. Неджӧг изъяс улын, кыдзи и Асыввыв Европаса шыльыдінын, куйлӧ зумыд кристалл сяма подув, но артмӧма сійӧ ёна важӧнджык.

Юалӧмъяс да уджъяс.

1. Кӧні эмӧсь увтасъяс, вывтасъяс да гӧраяс СССР мутасын?
2. Гижӧй контур карта вылӧ  вывтасъяслысь да увтасъяслысь нимъяссӧ. На вывті визувтысь кутшӧм юяс ті тӧданныд?
3. Тӧдмалӧй, широталӧн да долготалӧн кутшӧм градусъяс костын куйлӧ Туран увтас да Шӧр Сибырса тшӧтшкӧсін.
4. Физика мусерас серти тӧдмалӧй судтаяссӧ медся джуджыдінъяслысь да медся ляпкыдінъяслысь Асыввыв Европаса шыльыдінысь, Туран увтасысь да Шӧр Сибырса тшӧтшкӧсінысь.