Гӧраяс зымвидзӧны медсясӧ миян канму лунвылын, сэні, кӧні мунісны му кышлӧн гӧра артмӧдан вӧрӧмъяс.

Асыввыв Европаса шыльыдінсянь рытыв-лунвылын кыпалӧны Карпатъяс, а лунвылын — Крым да Кавказ гӧраяс.

Туран увтас асыв-лунвылын нюжалӧны Памирлӧн да Тянь-Шаньлӧн гӧра системаяс, кодъяс босьтӧны ыджыд мутасъяс да кыпалӧны вылӧ кымӧръяс сайӧ. Тайӧ гӧраясыс, Кавказ гӧраяс моз жӧ, вевттьысьӧмаӧсь сывлытӧм лымйӧн.

Тайӧ гӧраясса ӧти мусюръяс вылын тыдалӧны сӧмын еджыд пятнаяс, мукӧдыслӧн сорсъясыс дорвыв лымъяӧсь. Гӧра йывъяссянь лэччӧны йи визувъяс, бузгӧны визув юяс, мукӧддырйи кыртаяс вывсянь йиркакыліг гылалӧны изъяс, ыджыд вынӧн буждалӧны зэв гырысь лым чукӧръяс — лавинаяс.

Памир — СССР-ын медся джуджыд гӧра система. Тані кыпалӧ Сталин пик (7495 м) да Ленин пик (7134 м). Тянь-Шаньын медся джуджыд гӧра йыв — Вермӧм пик (7439 м).

Рытыввыв Сибырса увтассянь асыв-лунвылын меститчӧма Алтай, а Шӧр Сибырса тшӧтшкӧсінсянь лунвылӧ кыпалӧны Саянъяс да Байкалбердса да Байкалсайса гӧраяс. Сӧвет Союз асыввылын Лӧнь океан вадоръяс пӧлӧн паськыд визьӧн нюжӧдчӧны Ылі Асыввывса гӧраяс.

Асыввыв Европаса шыльыдін да Рытыввыв Сибырса увтас костын войвывсянь лунвылӧ пӧшти 2500 км вылӧ нюжӧдчӧмаӧсь Урал гӧраяс. Тайӧ — вӧрӧн тупкысьӧм да изъя вершинаяса гӧраяслӧн ляпкыдик лёдзьяс. Сӧвет Союзса мукӧд мусюръясысь найӧ торъялӧны сійӧн, мый кыпалӧны ылын дорӧсъяссянь, пӧшти миян канму шӧрын.

Кыдзи артмисны гӧраяс. Му шар тэчӧма сьӧвмӧсысь да некымын вевттьӧдысь, кодъяс артмӧмаӧсь пытшкӧс да сьӧкта серти абу ӧткодь веществоясысь. Сьӧкыд, зэв топыд веществояс матынджыкӧсь Му шӧрин дінӧ. Ортсыса вевттьӧдыс — му кыш. Сылӧн улыс слӧйыс тэчӧма кристалл сяма мусикасъясысь: гранитысь, а сы улын — сьӧкыдджык базальт изйысь. Медся вылыс слӧйыс артмӧма неджӧг изсикаъясысь: лыа изъясысь, сёйясысь, извесьт изъясысь.

Шыльыдінясын неджӧг изсикасъяс кызвыннас куйлӧны водса ногӧн. А гӧраясын изсикасъяс пырджык артмӧдӧны форма серти да ыджда серти быдсикас муткыръяс.

Гӧраяс артмисны сы вӧсна, мый миян планеталӧн гранит вевттьӧдын эмӧсь радиоактив элементъяс, кодъяс киссьӧны. Радиоактив элементъяс киссигӧн артмӧ вывті уна шоныд, мый вӧсна лоӧ Му пытшкын вещество чиряслӧн вешъялӧм. Тайӧ вайӧдӧ му кышын вежсьӧмъясӧ. Сійӧ места весьтын, кӧні веществолӧн визулыс мунӧ увлань, му кышын лоӧны нёптовъяс, мый вӧсна артмисны, шуам, океанъясса джумъяс. Но Му шӧринӧ лэччигӧн сьӧкыдджык веществояс йӧткӧны кокньыдджык веществояссӧ. Тайӧ вайӧдӧ сэтчӧ, мый мулӧн кышыс ёна кыпалӧ. Мулӧн историяын вӧліны зэв кузь, уна сё миллион вояса кадколастъяс, кодъяс шусьӧны эраясӧн, кор му кыш юкӧнъяслӧн лэччӧм вӧсна саридз паськавліс да ойдӧдліс косінлысь гырысь эрдъяс и, мӧдарӧ, му кыш кыпалӧмъяс вӧсна саридз чинліс да косін содліс. Саридзьяс вӧліны, шуам, эз ӧти кадӧ Урал да Кавказ, Тянь-Шань местаын.

Му кышлӧн кыпалан да лэччан местаясын веществолӧн вешъялӧм вӧсна орчча юкӧнъяс вылӧ артмӧ бокисянь личкӧм, та вӧсна му кышса изсикаъяслӧн слӧйясыс топалӧны муткыръясӧ да артмӧны муткыртчӧм (кӧрӧм) гӧраяс. Кор мулӧн кышыс лэччӧ, сэки сійӧ нюжалӧ, потласьӧ да оръясьӧ торъяс вылӧ либӧ глызаяс вылӧ. Потасъяс пӧлӧн кыпалӧны торъя глызаяс, мый вӧсна артмӧны шлювдӧд гӧраяс.

Му историяын вӧлі некымын эра, кор артмалісны гӧра муткыръяс. Гӧраяс, кодъяс кыптісны ёна важся кадъясӧ, рӧшкыдмисны-киссисны ортсыса вынъясысла, та вӧсна найӧ абу джуджыдӧсь, гӧра йывъясыс абу ёсьӧсь, мусюръясыс ӧтпӧлӧсджыкӧсь. Мукӧд ёна важся гӧраясӧс сэтшӧма нин шыльӧдӧма, волькӧдӧма, мый наысь колины сӧмын мылькъяс; татшӧм Донец кряж. Ӧткымын ёна важся кӧрӧм гӧраяс, кодъяс дыр кадӧн вӧлі киссьӧмаӧсь нин, Мулӧн пытшкӧсса вынъяс мӧрччӧм улын бара потласисны да кыпталісны. Сэки тшӧтшкӧсінӧ пӧрӧм важ гӧраяс пӧвстын артмалісны выль гӧраяс. Выльысь лоӧм татшӧм гӧраяс лыдӧ пырӧ Тянь-Шань. Кыліс выль, мӧд кыпалӧм и Урал.

Сёрӧнджык артмӧм гӧраяс, мӧдногӧн кӧ, том гӧраяс, зэв джуджыдӧсь, налӧн йывъясыс ёсьӧсь, сорсъясыс пиньӧсьӧсь, кыръясыс зӧмӧсь, тшелляясыс джуджыдӧсь. Татшӧмӧсь, шуам, Кавказ гӧраяс.

Гӧраяслӧн джудждаыс да мыгӧрыс и изсикасъяс сайын, кодъясысь найӧ артмӧмаӧсь. Шуам, Карпатъяс, кӧть и том гӧраяс, но налӧн мусюръясыс да гӧра йывъясыс абу ёсьӧсь, сы вӧсна мый найӧс артмӧдӧны лыа изъяс да сёйӧд сланечьяс, кодъяс кокньыдджыка рӧшкыдмӧны.

Ӧткымын гӧраӧсь районъясын муткыръяс артман процессъясыс абу на помасьӧмаӧсь да мунӧны ӧнӧдз.

Юалӧмъяс да уджъяс.

1. Кыдзи куйлӧны изсикасъяслӧн пластъясыс шыльыдінын да гӧраясын? Мый вӧсна шыльыдінын да гӧраясын изсикасъяс куйлӧны оз ӧткодя?
2. Физика мусерпас серти орччаӧдӧй джудждасӧ Урал, Кавказ, Тянь-Шань гӧраяслысь.
3. Мыйла сёрӧнджык лоӧм гӧраясыс крутӧсь, ёсь йылаӧсь да джуджыдӧсь?
4. Пасйӧй контур карта вылӧ визьясӧн ССРС-са гӧра мусюръяслысь медшӧр туйвизьяссӧ, гижӧй сэтчӧ нимъяссӧ да пасйӧй Сӧвет Союзса медся джуджыд гӧра йывъяссӧ.