Саридз ватӧ видлінныд энӧ? Кутшӧм сылӧн кӧрыс?

1. Валӧн солалун. Океан ваас сылӧма уна сикас тыртантор (вещество). Химияса 110 элемент пӧвстысь отваын эм 73. Пуан сов артмӧдысь натрий да хлор босьтӧны океан ваӧ сылӧм став тыртанторъяс пиысь 85%-ысь унджык. Курыд кӧрсӧ океан валы сетӧны магний совъяс. Океан ваысь сюрины лемень, ыргӧн, эзысь, зарни, кӧть и вывті этшаӧн. Мирса океаныс ыджыдысь-ыджыд тураса да, став сылӧм тыртанторйыс ӧтув сетӧны зэв ыджыд массасӧ. Сідз, зарниыс мирса океан ваын унджык му кышын дорысь, но босьтам кӧ океан васӧ 1 кг, то зарниыд сэн лоас вывті этша. (Ӧнія кадӧ Мупомын уджалӧ океан ваысь зарни перъянтор). Океан ваын эм сідзжӧ сылӧм газъяс, на пӧвстын кислород. Кислород колӧ саридзса ловъя ловъяслы олӧм вылӧ. Мирса океан ваӧ сылӧм мукӧд химияса элементъяс пиысь, овны коланаӧн лоӧны кальций, кремний да фосфор, наысь тай тэчӧма ракпаньяс да саридз пемӧсъяслысь корпаяс.
Мыйта минерал тыртанторйыс сылӧма 1 л (1 кг) ваӧ, тайӧ лыдсӧ шуӧны солалунӧн. Океан ва 1 литраын сылӧма шӧрвыйӧ 35 г быдсикас тыртантор. Солалунсӧ унджыксӧ петкӧдлӧны промиллеын — лыдлысь сюрсӧд юкӧн — и пасйӧны ‰ пасӧн. Сідзкӧ мирса океанлӧн шӧркоддьӧм солалуныс лоӧ 35‰ (1000 г ва вылӧ 35 г быдсикас тыртанторъяс).
Дубӧн васӧ лыддьӧны, сэні кӧ сылӧм тыртанторъясыс 1 г-ысь этшаджык. (Тӧдмалӧй, кутшӧм солалуныс дуб валӧн).
Мирса океан ваяслӧн солалуныс вежласьӧ гӧгӧртас сертиыс. Шуам, ыджыд юяс либӧ сылысь йи дубмӧдӧны васӧ, а этша кӧ усьӧ енэжваыс, да ёна кӧ пакталӧ, солалуныс содӧ. Балтика саридзын, кытчӧ юясысь да сылан лымйысь воӧ вель уна дуб ва, солалуныс лоӧ сӧмын 6-8‰. А медся сола ваыс сюрӧма Гӧрд саридзысь: сылӧн солалуныс лоӧ 42‰.

Удж. Атласса мусерпасъяс да тайӧ параграфса текст серти гӧгӧрвоӧдӧй, мыйла Гӧрд саридз — Му шарас медся сола саридз.

Океан ватӧ, сэні вывті уна солыс да, юнытӧ оз шогмы. Саридз вывті дыр ветлігкості не этшаӧн кулалӧмаӧсь горш косьмӧмысла. Важъя кадӧ йӧзыс, саридзӧ дыр кежлӧ петігӧн, век босьтлісны сьӧраныс колана мында дуб ва. Сы вылӧ коліс уна места да тайӧ вӧлі содтӧд сьӧкта. Ӧнія дырйи ватӧ карабъясын совтӧммӧдӧны та вылӧ лӧсьӧдӧм дубмӧданторъясӧн. Татшӧм аппаратъяс видзӧны тшӧтш океандорса ӧткымын кос районын.

2. Валӧн температура. Океан босьтӧ шоныдсӧ Шондісянь. Но шонді югӧръяс шонтӧны ваысь сӧмын вевдор пӧвстсӧ, куш ӧткымын метра кызта. Улӧджык тайӧ пӧвстысь шоныдыс сюрӧ, ваыд пыр сорласьӧ да. 1000 м пыднаын температураыс 2-3°С-ысь вылӧджык оз кай. Океан пыдӧсысь сюрины му кышас потасъяс, кӧні шонтӧгыс зэв вылын (уськӧдӧй тӧд вылӧ, кыті мунӧны татшӧм потасъясыс).
Океан веркӧсысь медся ыджыд температурасӧ вӧлі пасйӧма Индияа океанса ляпкыд Перс куръяын (35°-ысь вылынджык), а медся ичӧт — полюсдорса интасын: −1...−2°С.
Океан ва кынмӧ, шонтӧгыс кӧ лэччӧ −2°С-ӧдз. Ваын кӧ солыс унджык, кынман температураыс улынджык. Йиыс пыр вевттьӧ Войвыв Йиа океанлысь шӧр юкӧн, гӧгӧртӧ Антарктида. Тӧлын йиӧсь интасыс содӧ, а гожӧмын мӧдарӧ — чинӧ. (Корсьӧй океанъяс карта вылысь йи кылалан интаслысь тӧвся вежтас Войвыв да Лунвыв мусярджынъясын).

Юалӧмъяс да уджъяс.

1. Мый лоӧ валӧн солалуныс?
2. Мый лоӧ 18‰-а солалуныс?
3. Кутшӧм лоӧ саридз валӧн солалуныс, 1 литра ваын кӧ быдсикас тыртанторъяс 11 г.
3. Мыйта быдсикас тыртантор позьӧ перйыны Гӧрд саридзса 1 т ваысь?
4. Кутшӧм помкаясысь океан ваын вежласьӧ солалуныс?
5. Океан васа кутшӧм пӧвстын позьӧ казявны солалунлысь вежсьӧмсӧ?
6. Кутшӧм температура дырйи кынмӧ океан ва? Кыдзи ва кынман температураыс йитӧма солалункӧд?