Кутшӧм ю эм тіян оланін дорын? Гижалӧй сійӧс.

1. Мый лоӧ ю? Енэжва, му веркӧсас усяс да, йиджӧ из сикасъяс пыр либӧ визувтӧ веркӧсӧд недыр кадся либӧ пырся визувъяс моз.

Ю — ва визув, коді кывтӧ ас кежысь лӧсьӧдӧм гуранті — воргаті.

Дзоляджык юяссӧ шуӧны шоръясӧн либӧ ёльясӧн (вӧрті кӧ туйныс). Векджык визувтӧмыс оз орлы. Но мукӧд юяс недыр кежлӧ косьмывлӧны. Унджык юлӧн воргаыс куйлӧ паськыдджык гуран шӧрас, кодӧс шуӧны ю ковтысӧн.
Ю визувтӧ му веркӧсӧд вылысджыкинті улысджыкинӧ. Юлӧн пансянінын — сылӧн йылыс. Ю йывъясыс овлӧны быдпӧлӧс. Волга ю чужӧ Валдай вывтасса нюрысь, кытчӧ петӧны вапытшса ваяс.

Ангара петӧ Байкал тыысь. Терек заводитчӧ Кавказса йи визувсянь. Об артмӧ кык ю, Бия да Катунь, ӧтлаасьӧмысь (корсьӧй став индӧм юсӧ атласысь Роч му физикаса карта серти).

Юыслӧн кӧ эм вожъяс, то кывтыдджык сійӧ лоӧ паськыдджык да унаджык вааӧн. Сӧмын юясын, кодъяс петӧны гӧраясысь да овтӧминті визувтӧны, ваыс кывтыдас вочасӧн этшаммӧ, а корсюрӧ найӧ и дзикӧдз «вошӧны» лыаяс пиӧ. (Корсьӧй татшӧм юяссӧ атласса картаясысь. Кӧні найӧ заводитчӧны да кутшӧма помасьӧны?).

Удж. Атлас серті тӧдмалӧй, кӧні куйлӧ ю йылыс: а) Нил юлӧн; б) Инд юлӧн; в) Припять юлӧн.

Юыс кӧ усьӧ мӧд юӧ, тыӧ либӧ саридзӧ, усянінсӧ шуӧны ю вомӧн либӧ ю дінӧн. Ю йывсянь ю вомӧдз арталӧны юлысь кузьтасӧ. (Картаысь юсӧ колӧ петкӧдлыны ю йывсянь ю вомӧдз).
Медся ыджыд юяс ставӧн усьӧны саридзӧ либӧ океан куръяӧ. Мукӧдыс петӧны тыясӧ, но унджыкыс лоӧны мукӧд юяслы вожъясӧн. Шуам, Мӧскуа ю — Окалӧн шуйга вож; Окаыс — Волгалӧн веськыд вож. Медым тӧдмавны, шуйга али веськыд вожыс, колӧ быттьӧкӧ сувтны ыджыдджык ю йылӧ да видзӧдны кывтчӧс. Вожыс кӧ пырӧ юас веськыдвылысь — сійӧ веськыд, а шуйгавылысь —  сэки шуйга.

Уджъяс.
1. Атласса Роч му карта серти тӧдмалӧй, кӧні куйлӧны ю йывъясыс: а) Волга юлӧн;б) Ангара юлӧн; в) Об юлӧн. 2. Тӧдмалӧй, шуйга али веськыд вожӧн лоӧны: а) Кама ю Волгалы; б) Иртыш ю Облы; в) Ангара ю Енисейлы.

Медыджыд ю став вожнас ӧтув артмӧдӧ ю система.

2. Юлӧн бассейн да ва юкан визь. Вожъясыс ӧктӧны васӧ медыджыд юас весь паськыд интасысь.

Сійӧ му выв интассӧ, кытысь став ваыс кывтӧ юас, шуӧны тайӧ юыслӧн ва ӧктан бассейнӧн.

Аслас бассейн эм быд юлӧн, весиг медся ичӧтлӧн. Ю бассейнынӧсь сідзжӧ и бассейнъяс сылӧн став вожыслӧн. Медся паськыд бассейныс Амазонка юлӧн (петкӧдлӧй сійӧс мусерпас вылысь).  Сылӧн мувыв ыдждаыс — 7 млн км2, а тайӧ сӧмын неуна этшаджык Австралия ыдждаысь.
Орчча ю бассейнъяс костса вежтассӧ шуӧны ва юкан визьӧн. Збыль тай, ва юкан визьсянь ӧтарын ваыс визувтӧ ӧти юлань, а мӧдарас — мӧдлань. Гӧраясын ва юкан визьыс мунӧ мусюръяс пӧлӧн, а шыльыдінъясын — вывтасджык юкӧнъясті. Кӧнсюрӧ ва юканвизьсӧ  стӧча казявны овлӧ зэв сьӧкыд.

Удж. Роч му карта серти тӧдмалӧй, кутшӧм ю бассейнъяслы ва юкан визьӧн  лоӧ Из мусюр, а кутшӧмъяслы — Валдай вывтас. Петкӧдлӧй Волга юлысь бассейн.

3. Юлӧн вердчанног да режим. Юястӧ «вердӧны» унатор — найӧс содтӧны зэр, лым, мупытш ва, йи визув помысь. Вердчанног да сэтчӧс климат  сайын и юса ва тшупӧдыс, и сылӧн температураыс дай мукӧдтор, мӧд ног шуны, на сайын юлӧн режимыс.
Мукӧд юыслы шедӧ куш зэр ва. Татшӧмъяс пиын Му шарса медся уна ваа кык ю: Амазонка да Конго. Найӧ визувтӧны миян планетаса сэтшӧм интасъясті, кӧні пӧшти во гӧгӧр чӧж ёна зэрӧ, сідзкӧ ва тшупӧдыс наын вель зумыд.
Джуджыд гӧраясын пансян да овтӧминъясті кывтысь юяс вердчӧны гӧравыв визувтан йи сыв ваӧн. Тайӧ юясас медся вылыс тшупӧдыс овлӧ гожӧмын, кор йи визувъясыс и сылӧны. Жарджык кӧ гожӧмыс, тшупӧдыс вылынджык. Татшӧм юяснас лоӧны, шуам, Амударья (петкӧдлӧй сійӧс мусерпас вылысь).
Унджык юыслӧн, кодъяс визувтӧны Роч муын шыльыдінъясті, вердчанногыс сораса. Тӧвся кадӧ, кор юясыд йи улынӧсь, вердчыны найӧ вермӧны сӧмын воргаясаныс грунт ва петанінъяс пыр. Эз кӧ вӧвны мупытш ваяс, юясыс йи улас дзикӧдз эськӧ тӧвнас бырины. Сэнъясын, кӧні тӧлыс зэв кузь да лёка кӧдзыд, дзоляджык юясыс кӧнсюрӧ кынмӧны пыдӧсӧдзныс. Петанін корсигӧн ваыс корсюрӧ кратш-кратш жугӧдӧ йитӧ, петӧ сы веркӧсас, артмӧ бырӧд, коді регыдӧн бара кынмӧ, тадзи йи палакъясыс вевсялӧны.
Тулысын лым сылігӧн юясӧ визувтӧ сыв ва. Найӧ вевтыртӧны ворга да ойдӧдӧны ю ковтыссӧ. Быд во дыр кад чӧжӧн ва ыдждан кадсӧ шуӧны тувсов ытваӧн. Ю ковтыслӧн юкӧн, кодӧс ойдӧдлӧ ытва дырйи шуӧны уйтӧн либӧ аддзӧн.
Гожӧмын ваыс ёна пакталӧ и юясысь, и налӧн бассейн веркӧсысь. Кӧть и зэрлӧ, но ва тшупӧдыс юясын чинӧ, вердчыны юяслы бара лоӧ медсясӧ мупытшса ва помысь.
Арын озджык пактав, дырӧн-дырӧн зэрасьӧ. Юясын ваыс содӧ, тшупӧдыс лэптысьӧ. Ёна зэрӧмысь юяс польдӧны недыр кежлӧ (тувсов ытваыд, мӧдарӧ, дырӧн нюжалӧ), ва тшупӧдыс мыйкӧ дыра кежлӧ кыпӧдчӧ.
Кыдзи вежсьӧ шыльыдінса юас ва тшупӧдыс (сорас вердчаннога кӧ сійӧ), петкӧдлӧма графикас оръявлытӧм визьӧн. Тадзи вежсьылӧма ва тшупӧдыс Волгалӧн Яруслав кар дорын, кытчӧдз юсӧ эз вӧв помӧдӧма да ва видзанінъяс эз вӧчны. Оръясян визьӧн графикас пасйӧма юса ва тшупӧдыс выльмӧдӧм могысь. (Гижлалӧй ю режим, выльмӧдтӧдз да выльмӧдӧм бӧрын, индӧй, мыйла режимыс вежсьӧма).

4. Шыльыдінса да гӧравыв юяс. Кодарӧ да кутшӧм ӧдӧн визувтӧ юыс сы сайын, кутшӧм рельефыс мувыв визувтанінас.
Шыльыдінса юясыд вӧляника шлывгӧны паськыд ю ковтысъясӧд. Татшӧмӧн лоӧ, шуам, Волга ю. Сылӧн кузьтаыс 3530 км. Волга йылыс джуджыдджык сы вомысь сӧмын 250 м-ӧн, сійӧн визувтан ӧдыс шӧрвыйӧ 1 м/с-ысь этшаджык. Медым писькӧдны аслыс веськыд туй, выныс шыльыдінса юлы оз тырмы, та вӧсна сылы лоӧ кытшовтны паныд сюран падмӧдъяс да лӧсьӧдны паськыд ковтыссӧ, кыті пыдӧс шӧрас чуклясьӧ сылӧн воргаыс. Шыльыдінса юясӧд, джуджданыс кӧ тырмымӧн, ветлӧны паракодъяс.
Гӧравыв юяс визувтӧны тӧдчымӧн тэрыбджыка, шыльыдінса юяс серти. Налӧн абуӧсь ыджыд чукыльяс. Ковтысныс векни, пыдын. Воргаыс босьтӧ ковтысысь пыдӧссӧ ставнас. Тшӧкыда гӧраясын чужӧм ю петӧ шыльыдінӧ; гӧравыв ю лоӧ шыльыдінса юӧн. Видзӧдлам Терек ю вылӧ. Сійӧ чужӧ Кавказын, 5000 м джудждаын, а усьӧ Каспи саридзӧ (Петкӧдлӧй Терексӧ карта вылысь). 600 км кузьта Тереклӧн ю йылыс куйлӧ ю вом сертиыс 5 км-ӧн вылынджык (орччаӧдӧй Волгакӧд).

5. Косьяс да борганъяс. Кытсюрӧ ю воргаын вежласьӧны чорыд да небыд из сикасъяс. Юыс вочасӧн кырӧдӧ небыдджык изъяссӧ, а чорыдджык изъяс чурвидзиг кольӧны, артмӧны косьяс. На пыр вуджигмоз юыс жваркйӧ, быгзьӧ, вылӧ сявкйӧны ва чиръяс, лоӧны гумыльгаяс. Коськаинъясті шыльыдінса юясыс гӧравыв юяс кодьӧсь. Косьяс овлӧны зэв гажаӧсь, но ёна падмӧдӧны ветлыны ю кузя.

Воргаас кӧ небыд да чорыд из сикасъяс  куйлӧны водса ногӧн, юыс кырӧдӧ небыд из сикассӧ, а чорыд изйыс кольӧ тшупӧдӧн моз. Тайӧ тшупӧдыс кӧ джуджыд, ваыс крута уськӧдчӧ улӧ борганӧн. Борганыс оз коль ӧтилаӧ, сійӧ вочасӧн бӧрыньтчӧ ю катчӧс, ваыс ӧтарӧ тшупӧдсӧ бырӧдӧ да. Векджык борганъяс овлӧны гӧрааинъясын либӧ гӧраӧсь да шыльыд интасъяс вежтасын.
Му шарас медся джуджыд борган — Анхель, Лунвыв Америкаса Ориноко ю бассейнын. Сійӧс нимтӧмаӧсь Анхель авиатор ов серти, коді восьтӧма сійӧс ероплансянь 1935ʼ воын. Ваыс бузгӧмӧн усьӧ 1054 м джуджда кыркӧтшысь потас пыдіас. (Мусярджынъяс картаысь корсьӧй тайӧ боргансӧ да стӧчмӧдӧй сылысь географияса координатаяс.)
Нималана Ниагара борган, Войвыв Америкаын, абу медся джуджыдъяс пӧвстын. Сылӧн медвылыс чутыс сӧмын 51 м, а Му шарын матӧ кызь борган 100 метраысь джуджыдӧсь. Но сійӧ медся вына борганъяс пиын. Ниагара юті кывтӧ Америкаса ыджыд тыясысь петӧм ва. Ваыс вочасӧн кырӧдӧ тшупӧдсӧ, кысянь усьӧ, да борганыс вешйӧ катчӧс 1 м-ӧн во чӧжӧн. Кор тшупӧдыс воас Эри тыӧдз, тайӧ тыысь ваыс киссяс ставнас. (Петкӧдлӧй картаысь Ниагара борган да Америкаса ыджыд тыяс.)

Юалӧмъяс да уджъяс.
1. 5№-а таблича серти гижалӧй Волга, Амазонка да Нил юяслысь географияса куйланін.
2. Мый лоӧ: ю система, ю бассейн, ва юкан визь?
3. Мый сэтшӧм: уйт, ытва, тузьылӧм, сораса вердчӧм?
4. Индӧй кык веськыд вож: а) Енисей юлысь, б) Амур юлысь.
5. Мыйла ю йылыс оз вермы куйлыны Мирса океанын?
6. Контур карта вылӧ гижӧй параграфын индӧм юяслысь нимъяс. Гӧрд карандашӧн кытшовтӧй тайӧ юяслысь бассейн доръяс.
7. Висьталӧй, мыйӧн вердчӧны юясыс. Кутшӧм вердчанногыс Роч муын унджык юыслӧн?
8. План серти гижалӧй тіян оланінсянь медматыс ю: 1) кӧні сылӧн ю йыв да ю вож; 2) кутшӧм ю (ты, саридз) бассейнын сійӧ; 3) гӧравыв али шыльыдінса; 4) кытысь вердчӧ да кутшӧм режимыс; 5) кыдзи йӧзыс сійӧн вӧдитчӧны да кутшӧма сійӧс вежӧмаӧсь; 6) мый вӧчӧны и мый колӧ вӧчны сійӧс видзӧм могысь.