1. Висьталӧй ты йылысь, кодӧс ті аддзылінныд. Мыйӧн сійӧ торъялӧ юысь?
2. Кутшӧм процессъяс помысь артмӧны му горсъяс?

1. Мый лоӧ ты? Косінса нёптолӧ кӧ локтӧны му веркӧсса либӧ мупытшса ваяс, да ваыс воӧ ӧдйӧджык пакталӧм дорысь, сійӧ чукӧрмӧ да артмӧ ты.

Тыӧн шуӧны ва пукаланін, коді артмӧма му веркӧсас аскежысь лоӧм гуранын.

Ты оз йитчы океанкӧд, таӧн сійӧ торъялӧ саридзысь. Юысь тыыс торъялӧ сійӧн, мый ваыс сыын оз визувт, кыдзи ю ли шор воргатіыс. (Кыдзи колӧ петкӧдлыны тысӧ картаысь?)
Му шарас медыджыд ты — Каспи ты. Коркӧ сійӧ вӧлі йитчӧма океанкӧд да вӧлі саридзӧн, сылӧн ваыс совъяс тэчас серти океанын кодь. Ыдждаысла да сола ва вӧсна сійӧс и ӧні шуӧны саридзӧн. (Петкӧдлӧй Каспи саридз нисьӧ ты медводз мусярджынъяс, а сэсся Роч му карта вылысь. Кутшӧм юяс сыӧ усьӧны? Кыті тайӧ тыыс медся джуджыд да мый пыдна медджуджыдіныс?)
Миян планета вылын медся джуджыд тыыс — Байкал. Сійӧ 1637 м джуджда. Байкал тыын Му шарса дуб ваысь пукалӧ 1⁄10 юкӧн. (петкӧдлӧй сійӧс Роч му карта вылысь).

2. Ты нёптовъяс. Гуранъяс, кӧні пукалӧны тыясыс, шуӧны ты нёптовъясӧн. Ты нёптовъясыс зэв уна сикас эмӧсь. Туялам кӧ, кыдзи найӧ артмӧмаӧсь, гӧгӧрвоам кытысь и ты лоӧма: тектоника, йи визув, карст помысь, коляс ты да мукӧд.
Медся ыджыд да медджуджыд тыяс артмӧны му кышлӧн тектоника вешйӧм помысь. Му кышлӧн паськыд юкӧнъяс ньӧжмыда лэччигӧн артмисны Каспи да Арал тыа нёптовъяс. Байкал тыа нёптов артмӧма, кор му кыш юкӧнъяс лэччӧмаӧсь потас пӧлӧн.
Миян му войвылын уна ты, кӧні нёптовъяс гирсйӧдлӧма важъя йи визувъясӧн, шуам Ладога ты, Онега ты.
Гӧравыв ю ковтысъясын эмӧсь джуджыд помӧм тыяс. Найӧ артмӧны, кор ю воргасӧ помӧдӧ бужӧд либӧ кынмӧм лава.
Эмӧсь и вулканса тыяс, найӧ пукалӧны кусӧм вулкан кратеръясын (Камчаткаса Кроног ты да Курил ты).
Сэні, кӧн мусӧ тэчӧма бура сылан из сикасъясысь, мупытшса ваяс кырӧдӧны тайӧ из пытшсьыс гырксӧ. Тадзи артмӧм му горсъяссӧ шуӧны карстӧн. Кор сэсся му горсйӧ буждас-киссяс йиркыс, му вевдорыс вӧйӧ, артмӧ нёптов, коді и тырӧ ваӧн.
Мылькъя шыльыдінъясын тыяс вермӧны артмыны мылькъяс костса увтасінын.
Тшӧкыда тыясӧн лоӧны ю уйтлӧн торъя юкӧнъяс. Векджык тайӧ колясъяс важ воргаысь, коді мӧдлаті кутіс мунны. Татшӧм дзоля тыкӧлаяс, найӧ унджыкыс чарла кодь формааӧсь, шусьӧны полойясӧн.

3. Ты ва. Юяс моз тыясыс вердчӧны зэр ваӧн, сыв ваӧн да мупытшса ваясӧн. Тыяс воштӧны васӧ пакталігӧн да мукӧддырйи ванысӧ юяс нуӧны.
Тыысь кӧ петӧ ю, татшӧм тыыс шусьӧ ортсӧ ва лэдзан либӧ стока тыӧн. Сэтшӧмӧн лоӧ, шуам, Байкал ты. (Роч му карта серти корсьӧй, мыйся ю петӧ Байкал тыысь. Кытчӧ тайӧ юыс усьӧ?)
Унджык тыысь ньӧти ю оз пет, татшӧм тыяс шуӧны стоктӧм тыясӧн. Стоктӧм тыяс пиысь позьӧ казьтыштны Каспи да Арал ты-саридзьяс. (Корсьӧй тайӧ тыяссӧ Роч му картаысь). Сэтшӧм тыясын юясӧн ваялӧм минерал торъяс вочасӧн чӧжсьӧны да ваыс лоӧ сола либӧ курыд.

Удж. Атлас серти тӧдмалӧй, стока али стоктӧм лоӧны татшӧм тыяс: а) Виктория ты, б) Катыд ты; в) Ладога ты; г) Балхаш ты; д) Чад ты.

Ӧткымын тыын ваыс вывті сола. Тадзи овлӧ сэні, кӧні тыа нёптовъяссӧ тэчӧма бура сылан изйысь либӧ тайӧ тыясыс — бӧрыньтчӧм саридз колясъяс. Аравия кӧджсянь войвылын куйлӧ Кулӧм саридз, сылӧн солалуныс матӧ 270‰. Тайӧ саридзас вӧйны он вермы, сэні пӧшти оз овны ловъя ловъяс (некымын бактерияысь кындзи). (Лӧсьӧдӧм пасъяс серти корсьӧй атласса картаясысь сола тыяс.)
Юяс ваялӧны тыӧ оз сӧмын сылӧм минерал торъяс, а и уна-уна чорыд чир. Вайӧмторъяс пуксьӧны ты пыдӧсӧ. Дзоля тыяс вочасӧн ляпкалӧны, тырӧны турунӧн. Ты пӧрӧ нюрӧ — му веркӧсын вывті васӧд юкӧн, коді вевттьӧма васӧдін радейтысь быдмӧгъясӧн.

Юалӧмъяс да уджъяс

1. Висьталӧй, кыдзи артмӧны тыа нёптовъяс.
2. Мыйӧн стока ты торъялӧ стоктӧмысь?
3. Мыйла мукӧд тыыс дуб, а мукӧдыс сола?
4. Кутшӧм тӧдмӧсъяс ӧткодьӧсь став тылы?
5. Лӧсьӧдӧй план, код серти позьӧ гижавны тыяслысь географияса куйланін. Тайӧ план вылӧ мыджсьӧмӧн, гижалӧй Каспи ты, Байкал ты да Катыд ты.
6. Контур картаысь гижӧй тайӧ параграфас курсивӧдӧм ты нимъяс.