Кыдзи вежсьӧ температураыс джуджда серти?

1. Кыдзи артмӧ кыссян йи. Кыссян йи либӧ йи визув — косінын уна воӧн чӧжсьӧм йи чукӧр. Тӧлын ю-ты вевттян йисьыс кыссян йиыд торъялӧ сійӧн, мый артмӧ оз ваысь, а лымйысь. Му шарса сійӧ интасъясын, кӧні во гӧгӧр чӧж сынӧдыс улыс температураа, усьӧм лым оз сыв, а ӧкмӧ. Вочасӧн лымйыс топалӧ шолля  фирнӧ. Сэсся, вылысджык слӧйяс личкӧмысла нӧшта на ёнджыка топалӧ да, фирныс выль ног кристаллизуйтчӧ да лоӧ збыльвывса йиӧн.
Ас сьӧкыдлунысла татшӧм йиыс  нюдзмӧ да мӧдӧ кыссьӧмӧн визувтны.

2. Гӧравыв кыссян йи. Джуджыд гӧраясын пӧшти быдлаын эм ставыс, медым чужисны да сӧвмисны кыссян йияс, весиг жар климата муясын. Тшупӧдсӧ, кодысь вылынджык лымйыс вермӧ ӧкмыны, шуӧны лым вежтасӧн. Жарджык климатаинын лым вежтасыс лоӧ вылынджык.
Гӧравыв кыссян йияс уна сикасаӧсь ыджда кӧть форма серти — сы сайын, кутшӧм гӧраяслӧн рельефыс. Мукӧдлаын кыссян йиыс шапка моз вевттьӧ гӧра йыв, мукӧдъяс куйлӧны чась кодь нёптолын, а коймӧдъяс тыртӧны гӧра кост лайковъястӧ.
Гӧравыв кыссян йияслы вердчанторйыс корсюрӧ сюрӧ зэв джуджыдінъясысь. Тані весиг гожӧмнас температураяс вывті улынӧсь, а енэжва усьӧ ёна уна — медсясӧ лымъялӧ. Вердчан интассянь уыссян йияс «кывъясӧн» моз лэччӧны 80 метраӧн вой-луннас; лым вежтасысь улынджык куйлӧ кыссян йи сылан интас. Сылігӧн кыссян йиысь артмӧны шоръяс да юяс. Кыссян йи дорын кольӧны сьӧрсьыс вайӧм жуглӧс из сикасъяс — лыа чирсянь ыджыд изйӧдзыс. Кыссян йиӧн вайӧм татшӧм пуксьӧсъяс шусьӧны моренаӧн.
Гӧравыв кыссян йи, кӧть и плӧщадьыс абу вывті ыджыд, зэв тӧдчана йӧз олӧмлы. Найӧ сетӧны ва юяслы, уна татшӧм юыс нуӧ тайӧ васӧ кос интасъясӧ. Шуам кӧть, Амударья да Сырдарья. (Петкӧдлӧй найӧс карта вылысь).

3. Алькӧс кыссян йи. Татшӧм сикас кыссян йиясыс босьтӧны Му шарса став кыссян йи плӧщадьсьыс 98,5%. Найӧ артмӧны полюсладоръясын — Антарктидаын да арктикаса діяс вылын (шуам, Гренландияын), кӧні лым вежтасыс куйлӧ зэв улын, мукӧдлаті саридз веркӧс тшупӧдын. Алькӧс кыссян йиясыс щит либӧ купол модааӧсь. Му выв рельефыс некутшӧма оз тӧдчы формааныс, кыз йи улын дзебӧма да. Йиыс ӧкмӧ щит шӧрас да ньӧжмыда визувтӧ-кыссьӧ быдладорӧ.
Сэні, кӧні алькӧса кыссян йиыс лэччӧ океанӧ (шельф вылӧ), сыысь чегӧны йи палакъяс — айсбергъяс. Антарктида да Гренландия дорын артмысь айсбергъяс овлӧны аминь ыджыдӧсь.  Айсбергыс 90%-нас саймовтӧма ва улын, та вӧсна сыысь лоӧ ёна видзчысьны карабъяслы. 1912ʼ воын айсбергкӧд зурасьӧмысь Атлантика океанӧ вӧйӧма «Титаник», пассажиръяса ыджыд паракод, коді мунӧ вӧлі Европасянь Войвыв Америкалань. Миян кадӧ айсбергтӧ зэв кокни аддзыны, карабъясыс радиоаппаратурааӧсь да.
Му шарса дуб ваысь медся ыджыд юкӧныс буретш алькӧс кыссян йиясын. Шӧркодь ыджда ӧти айсбергад сымда жӧ дуб ваыс, мыйта во чӧжӧн петкӧдӧ неыджыд ю. Вӧчӧны проектъяс, медым буксируйтавны айсбергъяссӧ планетаса кос интасъясӧ.

4. Уна вося кын йир. Сибырын стрӧитчысьяслы  му пытшкысь сюрлӧны важъя пемӧс ли быдмӧг колясъяс. Найӧ кольӧмаӧсь уна вося кын йирын — пыдын куйлысь из сикасъясын, кодъяс во чӧж минуса температурааӧсь да зэв дырӧн оз сывлыны. Уна вося кын йирыс Роч му унджыклаын, медсясӧ Изсянь асыввылын. Кын йирвывса пуяслӧн вуж системаыс вевдорса, унавося кынмӧм из сикасъяса слӧйыс оз сет енэжвалы писькӧдчыны пыдіас, сійӧн интасыс нюрзьӧ. Йӧзлы тшӧтш лоӧ велавны: медым изъясыс сывлігӧн эз киссьыны стрӧйбаяс, керкаяс да мусир-газ нуан гумъяс, найӧс пуктӧны сваяяс вылӧ, а туйяс — сылӧмысь доръянтор вылӧ.

Юалӧмъяс да уджъяс.
1. Мыйӧн артмӧм боксянь абу ӧткодьӧсь кыссян йи да  ювыв йи.
2. Эм-ӧ тіян интасын кыссян йи? Мыйла?
3. Мый джуджда гӧра вылын вермас артмыны кыссян йи, горулас кӧ сынӧд температураыс +10°C?
4. Мыйӧн гӧравыв кыссян йияс торъялӧны алькӧс кыссян йиясысь.
5. Кыдзи петкӧдлӧны кыссян йи мусерпасъясын?
6. Кутшӧм ногӧн кыссян йиса ва пырӧдчӧ Мирса ва бергалӧмӧ?