1. Мый шусьӧ географияса пасьтаӧн?
2. Кыдзи артыштны: а) шонтӧглысь вочӧжся шӧр амплитуда; б) енэжвалысь вочӧжся шӧр лыд?
3. Кутшӧм ва визув шуӧны шоныдӧн, а кутшӧм — кӧдзыдӧн?

Быд интасын климатыс артмӧ уна помка вӧсна. Медся тӧдчанаяс — интаслӧн географияса пасьта, саридз веркӧс тшупӧдсянь сылӧн вылна, рельеф, саридз да океансянь матыслун, океанса визувъяс, кодарсянь векджык тӧлыс.

1. Климат да географияса пасьта. Шонді югӧръяс, му шар вылас торъя-торъя пельӧсӧн усигӧн, оз ӧтмоза шонтыны сылысь веркӧссӧ. Оз ӧткодя и сынӧд шонав. Медыджыд пельӧсӧн шонді югӧръяс веськалӧны му веркӧсас тропикъяс костын, а сідзкӧ тайӧ зонаыслы сюрӧ медуна шоныд. Мыйӧн ылынджык экваторсянь, сійӧн шонді югӧръяс усян пельӧсыс ичӧтджык, а сідзкӧ и сынӧдыс омӧльджыка шоналӧ. Шӧркодь зонаясын гожӧмнас шоныд, а тӧвнас шонтӧгыс ёна чинӧ. Полюсдор зонаясын климатыс кӧдзыд.

2. Кыдзи климатын тӧдчӧны саридз-океансянь матыслуныс да тӧвъяслӧн нырвизьяс. Саридз либӧ океан дорын климатыс векджык торъялӧ континент пытшкӧсса климатысь. Шуам, Ыджыд Бритму ді вылын во гӧгӧр чӧж кымӧра поводдя, увтас кымӧръясысь буситӧ-зэрӧ. Лымйыс усьлӧ гежӧда да оз дыр куйлы. Дырӧн ӧшалӧ ру. Лондонын тӧвшӧрся шӧр шонтӧгыс +4°С, а сора тӧлысся +18°С (артыштӧй вочӧжся амплитудасӧ). Енэжва усьӧ вель уна, вонас 1000 мм-ӧдз, да пӧшти ӧтмында быд сезон дырйи. Климатсӧ, кӧні тӧлыс шоныдкодь, гожӧм ыркыдкодь, шонтӧгыслӧн вочӧжся амплитудаыс абу ыджыд да уна усьӧ енэжва, шуӧны саридзвывса климатӧн.

Мунам кӧ Ыджыд Бритму дісянь асыввылӧ, вочӧжся шонтӧг амплитудаыс содас, а вочӧжся енэжва лыдыс чинас. Климатыс лоӧ континентвывсакодьӧн, сэсся континентвывсаӧн да бӧръяпом континентпытшсаӧн. Мыйӧн шонтӧглӧн  вочӧжся амплитудаыс ыджыдджык, а енэжвалӧн вочӧжся шӧр лыдыс ичӧтджык, сійӧн континентвывсаджык лоӧ климат. Но кӧнкӧ да кӧнкӧ Му шарас океан дорын климатыс абу саридзвывса, а континентвывса (видзӧд Аден карын енэжва усян диаграмма, серп. 81). Гӧгӧрвоӧдны тайӧс позьӧ, торйӧн кӧ, сійӧн, мый сэтчӧс тӧвъяс пӧльтӧны кызвыйӧ косінсянь океанланьыс.

Уджъяс. Видзӧдӧй 90-ӧд серпас. Сэтчӧ пасйӧм каръясыс пӧшти ӧти параллельынӧсь.
1. Тӧдмалӧй, кыдзи рытыввывсянь асыввылӧ мунігмоз вежсьӧ: а) январся шӧр шонтӧг; б) юлься шӧр шонтӧг; в) вочӧжся шонтӧг амплитуда; г) вочӧжся енэжва лыд. Вӧчӧй кывкӧртӧд.
2. Мыйла Камчаткаса Петыр-Павелкарын, коді тай Ылі Асыввылын сулалӧ, вочӧжся шонтӧг амплитуда абу ыджыд, а вочӧжся енэжва лыд вель тӧдчана?
3. Тӧдмалӧй, климатлӧн кутшӧм аслыспӧлӧслунъяс: а) Калининкарын; б) Мӧскуаын; в) Выль Сибыркарын; г) Читаын.

Ылі Асыввывса климатын тӧдчӧны муссонъяс. Шӧркодь зонаса муссона климатын овлӧ кӧдзыд тӧв да ыркыд зэра гожӧм.

3. Климатын океанса визувъяслӧн тӧдчӧмыс. Океанъяс нӧшта на ёнджыка тӧдчӧны климатын, шоныд да кӧдзыд визувъяс вӧсна.
Кола кӧджын сулалӧ Мурман порт (корсьӧй сійӧс Роч му картаысь). Сы дорӧ во гӧгӧр чӧж волӧны карабъяс, Баренц саридзыс таті оз кынмы да. Кӧть и Мурман карыс полюс кытш сайын, тӧлыс тані шоныдкодь. Январся шӧр температураыс Мурман карын пӧшти сэтшӧм жӧ, кутшӧм и Мӧскуаын −11°С, кӧть и роч юркарыс тӧдчымӧн лунвылынджык. Мурман климатлӧн татшӧм аслыспӧлӧслунсӧ гӧгӧрвоӧдӧны сійӧн, мый тані ёна тӧдчӧ Войвыв Атлантикаса шоныд визув. Сылӧн ваяс локтӧны Скандинав да Кола кӧджъяс дорӧ. Визув весьтас сынӧдыс шоналӧ да «шонталӧ» косінсӧ.

Кыдзи климатлы мӧрччӧ кӧдзыд визув, позьӧ аддзыны Лабрадор визув вылӧ видзӧдлас чӧвтӧмӧн. Тайӧ визув весьтын сынӧдыс кӧдзалӧ да косін весьтӧ вешйигмоз чинтӧ сэтчӧс шонтӧг. Лабрадор кӧджын климатыс сы выйӧдз кӧдзыд, весиг пуяс сылӧн войвыв юкӧнас быдмыны оз вермыны. А ӧд тайӧ жӧ параллельясас Скандинав кӧджсӧ вӧръяс вевттьӧны.

Океанса визувъясыс тӧдчӧны и сыын, усьӧ оз материкса саридздор юкӧнас енэжва. Шуам, Лунвыв Америкаса рытыввыв вадорас, кысянь маті мунӧ кӧдзыд Перу визув, прамӧй ватӧм-овтӧмин куйлӧ — Атакама.

4. Климатын тӧдчӧ интасыслӧн рельеф да саридз веркӧссянь вылнаыс. Климатыс овлӧ аслыспӧлӧс оз сӧмын сэтчӧс му веркӧс вылна вӧсна, а и сыысь, кыдзи тэчӧма гӧра мусюръяссӧ. Шуам, Гималаяс нюжалӧны рытыввывсянь асыввылӧ. Индияа океансянь тӧвъяс вайӧны войвылӧ шоныд васӧд массаяс, но тані найӧс потшӧ ыджыд падмӧд — джуджыд гӧраяс. Шоныд сынӧд, на дорӧдз локтас да, кайӧ пӧкатъясӧд да кӧдзалӧ; та дырйи артмӧны кымӧръяс, кытысь усьӧ енэжва. Гималаяс лунвыв пӧкатъясӧ енэжваыд аминь уна усьӧ; Черпапунджиын, шуам, во чӧжнас 12 сюрс мм. Мусюр сайӧ вуджӧм бӧрын сынӧдыс лэччӧ да шоналӧ. Ва руыс та дырйи оз конденсируйтчы, сійӧн и енэжваыс татчӧ оз усь. Гималаяссянь войвылас ватӧг шыльквидзӧны паськыд овтӧминъяс.

Кыдзи тӧдам нин, тропосфераын сынӧд температураыс вылӧджык кайигӧн чинӧ. Та вӧсна саридз веркӧссянь ыджыд вылнаын куйлан муясын климатыс зэв лёк. Сідз, 4000 м джуджда Памирын тӧвнас овлӧ сэтшӧм жӧ кӧдзыд, кыдзи и Евразия войвылын, кӧть и Памирыд Грециякӧд ӧти параллельынӧсь моз. Корсюрӧ тӧвся шонтӧгыс чинӧ −50°С-ӧдз, а тӧвшӧрся шӧр температураыс лоӧ −18°C. Сора тӧлысся шӧр шонтӧгыс Памирад оз кыпӧдчы +20°С-ысь вылӧ. Климатыс тані джуджыдгӧравывса.