Ориентируйтчыны — сідзкӧ, корсьны енэжтаслысь бокъяссӧ. Лунын, кор югдӧдӧ Шонді, ориентируйтчӧны Шонді серти. Луншӧр кадын кӧ сувтны шонділань мышкӧн да видзӧдны вуджӧр весьтӧ, то веськыда миян водзын лоӧ войвыв, бӧрын — лунвыв, веськыдвылын — асыввыв, шуйгавылын — рытыввыв. Войын войвыв мусярджынйын медся бур ориентируйтчыны Юрйыв кодзув серти. Юрйыв кодзув век тыдалӧ войвылын, Сизима кодзувсянь неылын. Зэра да кымӧра поводдя дырйи шонді серти да кодзувъяс серти ориентируйтчыны он вермы. Та вӧсна ориентируйтчӧм могысь медся туяна вӧдитчыны компасӧн.

Компасын эм магнита ньӧвтор, кодӧс пуктӧма ёсь вылӧ. Магнитна ньӧвторлӧн помыс век индӧ войвылӧ. Медым кивывджык вӧлі вӧдитчыны компаснас, магнита ньӧвторыс пуктыссьӧ торъя кӧрӧб пытшкӧ стеклӧ улӧ. Кӧрӧб пыдӧсас петкӧдлӧма енэжтас бокъяслысь нырвизьяссӧ да пасъялӧма шыпасъясӧн. Войвыв пасйӧма В шыпасӧн, лунвыв — Л шыпасӧн, асыввыв — А шыпасӧн, рытыввыв — Р шыпасӧн. Шӧракостса нырвизьяссӧ пасъялӧма кык шыпасӧн: асыв-войвыв — АВ, рытыв-войвыв — РВ да с. в. Компасӧн вӧдитчигӧн сійӧс колӧ пуктыны водса ногӧн. Сэсся, кор ньӧвторыс сьӧдӧдӧм помнас бергӧдчас войвылӧ да сувтас, компассӧ видзчысьӧмпырысь колӧ бергӧдны сэтчӧдз, кытчӧдз ньӧвторыслӧн сьӧдӧдӧм помыс оз во В (войвыв) шыпас весьтӧ. Сӧмын тайӧ условие дырйиыс став мукӧд шыпасъясыс кутасны колана ногӧн петкӧдлыны енэжтаслысь наӧн пасйӧм бокъяссӧ. Компаслӧн эм предохранитель, код отсӧгӧн компаслысь ньӧвторсӧ позьӧ лэптыны ёсь вывсьыс да топӧдны сійӧс стеклӧ бердас. Тайӧс век колӧ вӧчны удж бӧрын, медым компаслӧн ёсьыс ньӧвтор бергалӧмсьыс эз ныжмы. Кымын ёсьджык остриёыс, сымын стӧчджыка кутас петкӧдлыны компас.

Пример. Ми сулалам вывтас вылын. Миян водзын вӧр. Водзын вӧр саяс гӧра. Миянлы колӧ вӧр пырыс мунны буретш тайӧ гӧра дінас. Ӧні гӧрасӧ ми аддзам бура. Но мыйӧн пырам вӧрас, гӧраыс оз кут тыдавны. Медым не воштыны вӧрын тайӧ гӧра дінӧ туйсӧ, ми и вӧдитчам компасӧн. Вывтас вывсянь, кыдзи ми шулім нин, бура тыдалӧ гӧраыс. Ми босьтам компас, виччысьлам ньӧвтор сувтӧмсӧ да видзӧдлам, кутшӧм нырвизьын гӧраыс. Компаслӧн ньӧвторыс индӧ войвылӧ. Вӧлӧмкӧ, гӧраыс сідзжӧ куйлӧ буретш войвыв нырвизьын. Сідзкӧ, вӧрын миянлы колӧ кадысь кадӧ видзӧдны компас вылӧ, аддзыны войвыв нырвизьсӧ да сыланьӧ и мунны. Татшӧм ногӧн, вӧр пырыс мунӧм бӧрын ми петам гӧра дінӧ.

Быд нырвизь позьӧ петкӧдлыны бумага вылын. Та могысь босьтам бумага лист да листлысь вылыссӧ кутам лыддьыны войвылӧн, а улыссӧ — лунвылӧн. Татысь гӧгӧрвоана, мый быд визь, кодӧс нуӧдӧма вылысянь улӧ, кутас петкӧдлыны войвывсянь лунвылӧ нырвизьсӧ, да быд визь, кодӧс нуӧдӧма шуйгавывсянь веськыдвылӧ, кутас висьтавны рытыввывсянь асыввылӧ нырвизь йылысь.

Чертёж вылын позьӧ петкӧдлыны быд пӧлӧс ылна. Медым гӧгӧрвоны, кыдзи тайӧ вӧчсьӧ, видлаламтатшӧм мыччӧд. Мед миянлы колӧ петкӧдлыны 7 м кузьта ылна. 7 м-сӧ бумага вылӧ гижтыны оз позь — оз тырмы местаыс. Но условнӧ — ичӧтмӧдӧмӧн — серпасавны позьӧ. Кутам лыддьыны 1 см-ын 1 м. Сэки 7 м кузьта ылна босьтас миянлысь сӧмын 7 см. Дерт, миянӧн петкӧдлӧм ылнаыс лоас 100 пӧв ичӧтджык збыль дорысь. Но ми бура тӧдам, мый быд сантиметр миян петкӧдлӧ 1 метр. Тайӧ урчитӧм мераыс шусьӧ масштабӧн. Стӧчджыка кӧ шуны, масштабӧн шусьӧ ыджда, коді петкӧдлӧ, кымынпӧв чертёж вылын гижталӧм ылнаыс ичӧтджык (либӧ ыджыдджык) збыль ылнасьыс. 

Планӧн шусьӧ сэтшӧм чертёж, кӧні гӧгӧрбок ӧткодя ичӧтмӧдӧмӧн петкӧдлӧма кутшӧмкӧ эмтор либӧ ин. Планъяс вылын став визьяссӧ гижталӧма збыльысся ыджда сертиыс ёна чинтӧмӧн. Шуам, вӧрлӧн кӧ збыль кузьтаыс 200 метр — план вылын петкӧдлыссьӧ сӧмын кымынкӧ сантиметр кузьта. Татшӧм чинтӧмыс овлӧ пыр ӧткодь; вӧр кӧ чинтім 200 пӧв, мукӧд эмторъяссӧ колӧ чинтыны сы мында пӧв жӧ. Татшӧм пыр ӧткодя чинтӧмыс шусьӧ масштабӧн. Сідзкӧ, масштаб петкӧдлӧ — кымын пӧв чинтыссьӧ интаслӧн ыдждаыс бумага вылӧ гижталігӧн. Планъяслӧн масштаб оз ӧткодь овлы. Масштаблӧн ыдждаыс быд план вылын индыссьӧ визьӧн, либӧ лыдпасӧн. Лыдпасӧн индыссьӧ тадзи: гижӧма кӧ 1:100 либӧ 1/100, сійӧ лоӧ, мый став визьсӧ план вылын збыльысь ыджда сертиыс чинтӧма 100 пӧв. Татшӧм масштабыс шусьӧ лыда масштабӧн. Визьӧн масштаб петкӧдлӧны мӧд ног. План вылын гижталӧны веськыд водса визь да юкӧны ичӧт муртасъясӧн, шуам, сантиметръясӧн; шуам, колӧ петкӧдлыны план вылын интас, кӧні 1 см=100 метрлы. Гижтам веськыд водса визь. Юкам кымынкӧ см костъяс вылӧ сувтса дженьыдик визьясӧн. Визь пансян местаас пуктам 0. Медводдза сантиметр визь весьтас 100, мӧд весьтас 200 да с. в. Сідзкӧ, 3 см. планвывса муртас водзсасьӧ 300 метра збыльыся визьлы. Татшӧм нога масштаб шусьӧ линейнӧйӧн. Масштабӧн вӧдитчӧны со кыдз: шуам планлӧн масштабыс 1 см = 2 километрлы (либӧ 1 см. ыджда планвывса муртас водзсасьӧ 2 км. збыльыся ыдждалы), а тіянлы колӧ тӧдмавны кык грезд кост. Сэки линейкаӧн мурталӧй план вылысь сійӧ костсӧ. Шуам, миян план вылын грездъяс кост лои 4 см. кузьта. Сідзикӧ, ӧти грездсянь мӧдӧдзыс костыс лоӧ 8 километр. Татшӧм ногӧн жӧ позьӧ тӧдмавны и мукӧд костъяс. Масштаб индыссьӧ унджыкысьсӧ план улас.

Кор ті велалінныд гижтавны мунан туйлысь план, оз ло сьӧкыд петкӧдлыны и площадь. Мед миян водзын град йӧр. Ми гӧгӧртам потшӧс пӧлӧныс да серпасалам мунӧм туйсӧ бумага вылын; артмас град йӧрлӧн план. Тайӧ план серти кутас тыдавны, кутшӧм формаа град йӧрыс, ыджыд-ӧ сійӧ да кыдзи куйлӧ. Татшӧм ногӧн жӧ позьӧ петкӧдлыны ыдждасӧ кӧдза мулысь, садлысь, школа йӧрлысь да с. в.

План да мусерпас. Мый лоӧ план, сы йылысь ми сёрнитім нин. Ӧні колӧ тӧдмӧдны мусерпас йылысь. Мусерпас артмӧ уна планысь. Мусерпас вӧчигӧн планъяс вылысь, масштаб ичӧтмӧдӧм вӧсна, унатор оз тӧр карта вылӧ. Шуам: шоръяс, посньыдик тыяс, куръяяс, ю чукыльяс, посньыдик сёнъяс да уна мукӧдтор. Кор план вылын став уличаыс син водзаным, а мусерпас вылӧ сійӧ карыс сӧмын чутӧн либӧ ичӧтик гӧгыльӧн веськалӧ. Дерт нин, сідзнад некутшӧм улича ни немтор оз кут тыдавны. Мусерпас да план абу ӧткодьӧсь. Сійӧ казялан на вылӧ видзӧдлӧм мысти. 

Мусерпаслӧн масштабъясыс ёна ичӧтджыкӧсь план масштабъяс серти. Сы понда мусерпас вылын позьӧ пасйыны ёна этшаджык поснитор план вылын серти. Мусерпас вылын петкӧдлыссьӧны мушарыс ставнас, быдса енэжтас бокъяс, канмуяс, обласьтъяс либӧ районъяс. План вылын жӧ серпасавсьӧны каръяс, совхозъяс, колхозъяс, керкаяс да налӧн юкӧнъяс да с. в. Кор видзӧдланныд мусерпас вылӧ, сэк синманыд шыбитчӧны уна рӧмъяс да пасъяс. Босьтӧй школасьыныд мусерпас да тӧдмасьӧй мусерпасвывса пасъясӧн. Ва — саридз, куръя, ты, ю — мусерпас вылын петкӧдлӧны пыр кельыдлӧз рӧмӧн, джуджыдінъяс — лӧзӧн. Увтасінъяс му вылын мичӧдӧма нюдзвиж рӧмӧн. Слудаяс (гӧраяс) — мугӧм рӧмӧн. Джуджыд гӧраяс ёна пемыд рӧмаӧсь, ляпкыдъяс — югыдджыкӧсь. Каръяс да сиктъяс пасйӧны чутъясӧн либӧ гӧгрӧс кытшӧн. Гырысьджык каръяс — гырысь кытшӧн, посниясӧс — посньыдджыкӧн.

Быд география мусерпас вылын нуӧдӧны градуса тывлысь визьяс: параллельяс да меридианъяс, да на вылӧ пасйӧны пасьта да кузьта градусъяс. Планъяс вылын градуса тывйыд оз пасйыссьы.