1. Организмъяс костса йитӧд. Быд организмыс вермӧ овны сӧмын мӧд ловъя ловъяскӧд да аслас гӧгӧртаскӧд йитӧдын. Быдмӧгъяс да мукӧд бактерияыс торъялӧны пемӧсъясысь сійӧн, мый вермӧны органикатӧм торъясысь вӧчны органика, та дырйи найӧ лэдзӧны шоммӧдан газ. Сы вылӧ налы колӧны ва, мусинысь ва сорӧн локтысь вердчанторъяс, сынӧдысь локтан шома газ да шонді югӧрлӧн энергия. Пемӧсъясыд дась органика торъяс нин босьтӧны, быдмӧгъяс (турунвывсаяс кӧ) да мукӧд пемӧсъясӧс (яйвывсаяс) сёйӧны да — артмӧ сідз шусяна вердчан чеп.
Быдмӧг-пемӧс кулӧм бӧрын кольӧ зэв уна органика тор, коді эськӧ важӧн нин некымын дас метра слӧйӧн вевттис миян планеталысь веркӧссӧ, эз кӧ тшак-бактерия уджавны. Найӧ сісьтӧны органика торсӧ органикатӧмӧдз, да сійӧ бара на мунӧ быдмӧглы пӧткӧдчыны.
2. Ывлавыв комплекс. Пемӧс-быдмӧглы, кодъяс овмӧдӧмаӧсь косінлысь либӧ вааинлысь кутшӧмкӧ юкӧн, сӧвмӧм вылӧ колӧ пӧшти ӧткодь либӧ дзик ӧткодь гӧгӧртас, мӧд ног шуны, найӧ топыда йитчӧмаӧсь ловтӧм ывлавывкӧд — из сикас, сынӧд, ва. Ловтӧм ывлавыв, ас боксянь, тшӧтш вежсьӧ организмъяс удж вӧсна. Сэтшӧм ногӧн, ывлавылын ставыс йитчӧма мӧда-мӧдкӧд, да ньӧти юкӧнсӧ, либӧ компонентсӧ, оз позь видлавны мукӧдсьыс торйӧн.
Ывлавыв комплекс (ЫК) — кутшӧмкӧ территорияса ывлавыв компонентъяс (из сикасъяс, сынӧд, ва, быдмӧг-пемӧс да мусин) костын пырджык овлана йитӧд.
Вежсяс кӧ ӧти компонентыс, вежсьӧ и ывлавыв комплексыс дзоньнас. Сідз, бырӧдам кӧ лёк гут-гагйӧн нималан номъясӧс, чинас и налысь номырсӧ сёйысь чери, гӧльмасны мусинъяс, кытчӧ ном кулӧм бӧрын бӧр веськалӧны быдмӧглы вердчыны колана элементъясыс. Быдмӧгулов бырӧ, сэсся бырасны пемӧсъяс, территория весьтын вежсяс климат. Сідзкӧ, ывлавылын абуӧсь "лёк" ни "бур" ловъя ловъяс: ывлавыв комплексас быдӧн на пиысь лоӧ колана компонентӧн.
Ывлавыв комплексъяс торъялӧны ыджда серти: вӧр, видз, саридз, гӧра, океан, континент — ставныс ывлавыв комплексъяс.
3. География вевттьӧд да биосфера. Му шарас медся гырысь ывлавыв комплексӧн лоӧ география вевттьӧд.
Мулӧн куим ортсы вевттьӧд — литосфера, гидросфера да атмосфера — векисянь топыда йитчӧмаӧсь мӧда-мӧдныскӧд. Атмосфераса газъяс писькӧдчӧны ваӧ да из сикасъясӧ. Ваыс пакталӧ атмосфераӧ, йиджӧ му кышӧ, кырӧдӧ да сылӧдӧ из сикасъяссӧ. Из сикас посни чиръяс шедӧны атмосфераӧ, а сылан торъяс — ваӧ. Ставыс тайӧ мунӧ шонді югыд да шоныд дырйи. Татшӧм ӧтувъя процессын литосфералӧн вевдор слӧйяс, дзоньнас гидросфера да атмосфералӧн увдор слӧйяс артмӧдӧмаӧсь ӧтувъялун — география вевттьӧд. Сылӧн абуӧсь зумыд вежтасъяс, сійӧ вель вӧсни — сӧмын некымын дас километра (орччӧдӧй сылысь кызтасӧ му радиуснас). Медводз тайӧ вевттьӧдыслы компонентъясӧн вӧліны из сикасъяс, ва да сынӧд. География вевттьӧдын гӧгӧртасыс лоӧма зэв лӧсьыдӧн олӧм сӧвмӧм вылӧ. Миллиардъяс во сайын сыын чужӧм организмъяс кутӧмаӧсь сӧвмыны да ӧдйӧ быдмыны. Найӧ инмӧмаӧсь география вевттьӧдса став компонентас, ёна вежӧмаӧсь да ӧтувтӧмаӧсь найӧс. Ловъя организмъяс асьныс лоӧмны география вевттьӧдлы медся тӧдчана компонентӧн. Наысь артмӧма Му шарлӧн «ловъя» вевттьӧд — биосфера.
Биосфера — география вевттьӧдлӧн юкӧн, кӧні олӧны организмъяс да кодӧс на олӧм помысь вежӧма лои.
Биосфера йылысь велӧдӧмсӧ лӧсьӧдӧма роч натуралист да пыдіа мӧвпалысь, академик Вернадскӧй Владимир Иванович (1863–1945). Сійӧ пыртӧма биосфераӧ Му вылас олысь став организм (ловъя лов), дай ловтӧм тор, сійӧс кӧ артмӧдӧмаӧсь либӧ вежӧмаӧсь организмъясыс. Биосфераыс дугдывтӧг паськалӧ. География вевттьӧдлӧн унджык юкӧнсӧ ловъя ловъясӧн вежӧма нин да биосфераӧ пӧртӧма.
Юалӧм да удж.
Результат теста