Мутас серти медся гырысь канмуяс Америкалӧн — Ӧтувтчӧм Штатъяс Америкалӧн (АӦШ) да Бразилия; кыкнан канмуыс торйӧн неунаӧн сӧмын ичӧтджыкӧсь став Европасьыс, но йӧз лыд сертиыс кыкнаныс ӧтлаын ёна сетчӧны сылы 18. Юркар США-лӧн — Вашингтон, а Бразилиялӧн — Рио-де-Жанейро.
Америкаын олӧ 250 млн. морт гӧгӧр. 1 кв. км вылӧ сэні воӧ шӧркодя сӧмын 6 морт; Азияын жӧ олысьяслӧн шӧр топыдлуныс лоӧ 26 морт 1 кв. км вылӧ; Европаын — 50 морт.
Медся этша йӧзаӧсь полюсдорса діяс да Йиа океан вадоръяс. Сэні олӧны эскимосъяс.
Став Африкасӧ асулалісны империалист канмуяс, ӧні сэні сӧмын налӧн тырвыйӧ да джынвыйӧ колонияяс, кӧть эськӧ мукӧдыс на пытшкысь и лыддьысьӧны асшӧр канмуясӧн.
Англия киын Лунвыв Африкаса Союз. Тайӧ брит доминион, коді босьтӧ шӧркоддьӧм вӧньын лунвыв юкӧнсӧ Африкалысь. Лунвыв Африкаса Союзын йӧзыс 3/4 пайыс кафръясысь, готтентотъясысь да бушменъясысь; мукӧд йӧзыс лоӧны буръяс, голландечьяслӧн йылӧмыс, англичана да мукӧд.
Австралияын вӧлявыв пемӧсъяс дзик мӧдсикасаӧсь мукӧд му юкӧнъясын серти. Сэні кольӧмаӧсь уна сэтшӧм пемӧсъяс, кодъяс овлісны войдӧр и мукӧд му юкӧнъясын, но важӧн нин пӧшти ставыс бырис. Австралияын ёна паськалӧмаӧсь зепта пемӧсъяс.
Зэв уна места Австралияын босьтӧны джынвыйтӧ да тыр овтӧминъяс, кӧні быдмӧны сутшкасьысь кустъяс (скреб) да сутшкасьысь турунъяс, кодъясӧс оз сёйны некутшӧм пемӧсъяс да коръясыс кодъяслӧн пурт кодь лэчыдӧсь.
Кык-коймӧд юкӧнсьыс унджык местаыс Австралияын кос, овтӧм кодь климата. Сӧмын асыввылас да войвыв доръясас овлӧны уна зэръяс гожӧмын. Тайӧ лоӧ сы понда, мый гожся кадӧ — ноябр тӧлыссянь апрель тӧлысьӧдз — Австралия материк ёна шоналӧ, да сэтчӧ пытшкас тӧвъяс пӧльтӧны саридзьяссянь. Войвылас пӧльтӧны рытыв-вой муссонъяс, найӧ вайӧны зэв уна ва Малайя архипелагсянь. Асыввылын тӧвъяс пӧльтӧны Лӧнь океансянь.
Ыджда сертиыс Австралия — медся ичӧт му юкӧн, но век жӧ Европа территория серти сійӧ лоӧ 4⁄5 юкӧныс ыджда. Йӧз лыд серти жӧ сійӧ сетчӧ Европалы унапӧв.
Австралия сулалӧ Лунвыв мусярджынйын — ылын мукӧд му юкӧнъясысь. Неуна ичӧтджык войвыв юкӧныс сылӧн — тропик поясын, а ыджыдджыкыс, лунвыв юкӧныс — лунвыв шӧркоддьӧм поясын.
Австралия — абу джуджыд материк, вевдорсяньыс сійӧ вевттьысьӧма горизонт нога либӧ омӧля ньывкӧс пластъясӧн, кодъяс куйлӧны кӧрӧмӧн артмӧм да сэсся киссьӧм важ гӧраяс веркӧсын. Став рытыввыв Австралияыс — кристалл массив, коді вылыссяньыс вевттьысьӧма лыа из да извесьт из слӧйясӧн и вид сертиыс лоӧ ыджыд тшӧтшкӧс вывтас; сӧмын кӧнсюрӧ кайӧны негырысь массивъяс, либӧ паныдасьлӧны сола тыяса гуранъяс.
Австралияӧс аддзӧмаӧсь да восьтӧмаӧсь европеечьяс став мукӧд му юкӧнъяс бӧрын, не кӧ лыддьыны Антарктидаӧс, кодӧс восьтӧмны сёрӧнджык на.
Медвойдӧр му гӧгӧр ветлігтырйи Магеллан (1521-ӧд воӧ) аддзӧма аслас туй вылын Австралиялысь Марианна діяс. Сы бӧрын европаса саридзвуджысьяс аддзӧмны (восьтісны) Выль Гвинея.
Америка войвылас олöны сэтшöм жö пемöсъяс, кутшöмъяс олöны Азия да Европа войвылын, но кымын водзö лунвывлань, сымын ёнджыка да ёнджыка торъялöны Америкаса пемöсъяс Важ му пемöсъясысь. Америкаса тундраясын олöны: войвыв кöр, мускуса öш, полюсдорса руч, еджыд байдöг; вöръясын олöны: уръяс, ручьяс, кöинъяс, зэв гырысь руд ошъяс да мукöдсикас дона куа вöрпиян.