Сӧветскӧй власьт дырйи ёна пондісны видлавны-велӧдны саридзьяс, саридз туйяс, мый бурсӧ саридзысь позьӧ босьтны. Тайӧ кадӧ медъёна пондісны видлавны войвыв: Вой Йиа саридз да Кара саридз (Выль му дісянь асыввылын).

Босьтӧй мусярджынъяс карта да сы вылысь петкӧдлӧй став интассӧ, кодъяс йылысь кыланныд тайӧ висьтысь.

Медводдза мугӧгӧртана мунӧмсӧ вӧчис мореплаватель Магеллан. 1519-ӧд вося сора тӧлысьын Магелланлӧн карабъясыс петісны Севилья портысь (Испания) да веськӧдчисны Америка берегъяслань. Сійӧ жӧ вося вӧльгым тӧлысьын Магелланлӧн карабъяс воисны Лунвыв Америка берегъяс дорӧдз да тайӧ берегъяс пӧлӧныс мӧдісны лунвылӧ. Тайӧ сьӧкыд да бурнӧй ветлӧмыс нюжаліс пӧшти во чӧж. 1520 вося йирым тӧлысьын Магелланлӧн карабъяс пырисны виямӧ (проливӧ), коді торйӧдӧ Биа Му діӧс Лунвыв Америкаысь. Тайӧ виямсӧ бӧрынджык вӧлі шуӧма Магеллан нимӧн.

 География уна мукӧд наукаясысь торъялӧ сійӧн, мый сійӧ быдлаын вӧдитчӧ картаӧн (мусерпасӧн). Мусерпас — сійӧ йӧзлӧн ыджыд изобретенньӧ. Мусерпас серти век позьӧ тӧдны, кӧні куйлӧ канмуыс, кутшӧм ин сійӧ босьтӧ, ыджыд-ӧ сійӧ, кутшӧм сэні му веркӧсыс, кутшӧм юяс, тыяс, саридзьяс да с. в. Та вӧсна быд мортлы, коді кӧсйӧ велӧдны география, колӧ велӧдчыны лыддьыны да гӧгӧрвоны мусерпастӧ.

1. Висьталӧй, мыйӧн тӧдчана Му шарлы атмосфераыс.
2. Кутшӧм лоӧ сынӧд шонтӧгыс 1500 м джуджда гӧра йылын, горулас кӧ +20°C? Кутшӧм вылнаын сынӧд температураыс лоас +14°C?
3. Артыштӧй вой-лунся шӧр температура да вой-лунся шонтӧг амплитуда татшӧм мыччӧдъяс серти: 7 ч. −3°C, 13 ч. +5°C, 19 ч. −1°C.
4. Кутшӧм лоас атмосфераса личкӧд 210 м джуджда мыльк йылын, горулас кӧ сійӧ 758 мм.
5. Мыйта ва ру вермас тӧрны 2 м3 сынӧдӧ +10°С шонтӧг дырйи? Мыйта ва ру ковмас содтыны, медым тайӧ сынӧдыс бара лои ва ру тыраӧн +20°С температура дырйи?

1. Мый шусьӧ географияса пасьтаӧн?
2. Кыдзи артыштны: а) шонтӧглысь вочӧжся шӧр амплитуда; б) енэжвалысь вочӧжся шӧр лыд?
3. Кутшӧм ва визув шуӧны шоныдӧн, а кутшӧм — кӧдзыдӧн?

Быд интасын климатыс артмӧ уна помка вӧсна. Медся тӧдчанаяс — интаслӧн географияса пасьта, саридз веркӧс тшупӧдсянь сылӧн вылна, рельеф, саридз да океансянь матыслун, океанса визувъяс, кодарсянь векджык тӧлыс.

Уськӧдӧй тӧд выланыд, кыдзи сынӧд шонтӧг вежласьӧ сы серти, мый вылна шондіыд енэжтасын.

Кутшӧм сикаса поводдя векджык овлӧ тіян тӧлын, а кутшӧм — гожӧмын.

1. Мый лоӧ климат? Ӧти интасын поводдяыс век вежсьӧ, но оз быд во ӧткодя. Шуам, гожӧмыс коркӧ овлӧ жар да кос, а кор и ыркыд да зэра. Ӧти воас тӧлын шоныдкодь, а мӧдас — дзик кӧдзыд.

Удж.

Гижӧй талунъя асывся поводдясӧ.