Кутшӧм ыджыд нин миян Муным, а Шондіыд век жӧ уна пӧв на ыджыдджык. Ӧткодялӧм могысь босьтам арбуз да кӧнтусь (пыш кӧйдыс). Арбузлӧн поперечникыс сё пӧв ыджыдджык кӧнтусь поперечникысь. Шонділӧн кызтаыс 109 пӧв ыджыдджык Му кызтаысь. Сідзкӧ, арбузсӧ кӧ босьтны шонді пыдди, сэк кӧнтусьыс кутас петкӧдлыны Му. Но мыйла нӧ Шондіыс миянлы кажитчӧ сэтшӧм ичӧтӧн? Да сы вӧсна, мый Шондіыс зэв ылын. Шондіӧдз кӧ ми вермам эськӧ лэбзьыны аэроплан вылын часнас 175 км ӧдӧн, сэк эськӧ ми сыӧдз воим сӧмын 90 во мысти. Со кутшӧм ыджыд ылнаыс Мусянь Шондіӧдз.
Му вылын интаслысь кузьтасӧ тӧдмалӧм могысь колӧ тӧдны татчӧс кад да нуля меридиан кад костын торъялӧмсӧ. Кыдзи тӧдмалӧны татчӧс кад, ми тӧдам. Интаслысь кузьтасӧ тӧдмалӧм эм сылы мӧдара задача. Босьтам видлӧг. Нуля меридианын тайӧ здукын 12 час лун. Кутшӧм градуса кузьтаын ми сулалам, сійӧ жӧ здукас кӧ миянын татчӧс кад серти 5 час рыт (17 час)? Быд 4 минута вылӧ кадын торъялӧм равняйтчӧ 1° вылӧ кузьтаын торъялӧмлы. Миян видлӧгын кад серти торъялӧмыс 5 час (либӧ 300 минута). 5 чассӧ (300 минута) юкам 4 вылӧ да лоӧ 75.
Интаслӧн пасьтаыс тӧдмавсьӧ енэжтассянь небеснӧй светилӧяс (Шонді, кодзувъяс да мук.) судта серти. Босьтам медся кокни видлӧгсӧ. Енэжын эм Юрйыв кодзув. Сійӧ сулалӧ войвыв полюс весьтын, пӧшти му чӧрс продолжение вылын, сы вӧсна и сійӧ кажитчӧ миянлы дзик вӧрзьывтӧмӧн. Ми кӧ сувтам войвыв полюс вылӧ, сэк Юрйыв кодзув лоас миян юр весьтын. Ми кӧ полюссянь пондам мунны экваторлань, сэк Юрйыв кодзулӧс кутам аддзыны век улысьджык и улысьджык. Кымын ылӧ ми мунам полюссянь, сымын улынджык лоӧ Юрйыв кодзулыс.
Йӧз важӧн нин казялісны, мый кадыс мукӧд интасъясын абу ӧткодь. Шонді югдӧдӧ ӧти здукӧ мулысь сӧмын ӧти джынсӧ. Миян кӧ 12 час лун, му мӧдар бокын, кытш джын, либӧ 180° сайын 12 час вой. Сідзкӧ, 180° вылӧ кад серти торъялӧмыс лоӧ 12 час, а 1° вылӧ — 4 минут. Тайӧ торъялӧмсӧ тӧдӧмӧн ми вермам тӧдмавны кад быд интаслы. Босьтам Вежа Петыр кар да Тифлис. Вежа Петыр кар асыввывса 30-ӧд меридиан вылын. Тифлис — асыввывса 45-ӧд меридиан вылын. Вежа Петыр кар Тифлиса кост 15°. Сідзкӧ, кадын торъялӧмыс Вежа Петыр кар да Тифлис костын лоӧ 4 мин.
Мирса мусярджынъя карта миянлы петкӧдлӧ Мулысь кык джын. Тайӧ карта серти сьӧкыд туявны океанъяссӧ. Сідзжӧ сьӧкыд орччӧдавны климатъясӧс, быдмӧга обласьтъясӧс, пасъявны саридзвыв туйяс. ХVІ-ӧд нэмын картограф Меркатор лӧсьӧдіс сэтшӧм мирса карта, код вылӧ тӧрӧны став океанъясыс да материкъясыс. Видзӧдлӧй бурджыка тайӧ карта вылас да сійӧс ӧткодялӧй мусярджынъя картакӧд. Мусярджынъяс вылас, кыдзи и глобус вылын, став меридианыс ӧтлаасьӧны полюсъясын. Меркаторлӧн карта * вылын найӧс нуӧдалӧма параллельнӧя.
Параллельяс да меридианъяс артмӧдӧны сідз шусяна градуса тыв. Градуса тыв серти ми вермам аддзыны да пасйыны мушар вылысь кӧть кутшӧм чут. Босьтам пример. Мед миянлы шар вылысь колӧ аддзыны чут, коді сулалӧ 30° войвыв пасьта вылын да 60° асыввыв кузьта вылын. Медводз ми корсям экватор, сэсся войвыв мусярджын вылысь 30° параллель. Сэсся нуля меридиансянь асыввывланьысь корсям 60° меридиан. И сэні, кӧні 30° параллельыс вомӧнасьӧ 60° меридианкӧд, лоас корсян чутыс. Дженьдӧдӧм могысь, «войвыв пасьта» кыв пыдди гижӧны прӧстӧ в.
Му, кыдзи ми шулім нин, аслас чӧрс гӧгӧрыс тыр бергӧдчӧм вӧчӧ 24 часӧн. Мулысь тыр бергӧдчӧм кадсӧ ми шуам суткиӧн. Суткисӧ векджык юкӧны кык ӧткодь юкӧн вылӧ: войшӧрсянь луншӧрӧдз 12 час да луншӧрсянь войшӧрӧдз 12 час. Кадсӧ лыддьыны бурджык не 12 часӧн, а 24 часӧн, суткисӧ кык пельӧ юктӧг. Сэки луншӧр бӧрын 3 час пыдди лоӧ 15 час, 11 час рыт пыдди — 23 час да с. в.